Redaktor: Korrektor: Cildin
Yüklə 2,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- "(Ya Rssulum!) İnsanları hikmətlə (tutarlı dəlillərlə), gözəl
- ən-Nəhl, 125
- Sübut (bürhan)
- Sübutun şərti
- Səbəbdən nəticəyə və nəticədən səbəbə sübutları
Maddi Məntiq qizm alırıq və bunlara Allah-taala Quranda ən-Nəhl surəsinin 125-ci ayəsində belə işarə edir: -
öyüd-nəsihət (moizə) ilə Rəbbinin yoluna (İslama) dəvət et, onlarla ən gözəl surətdə (şirin dillə, mehribanlıqla, əqli səviyyələrinə müvafiq şəkildə) mübahisə et. Həqiqətən, Rəbbin, yolundan azanları da, doğru yolda olanları da daha yaxşı ta- nıyır!"w2 Allah yoluna çağırmaq həqiqətə dəvətdir. Bu həqiqətə dəvət hər bir sahədə ola bilər. Məsələn, "Allahm varlığı və birliyi", "Allahın cisim olmaması", "Namazm vacibliyi" və s. Bu mövzular hərəsi ayrılıqda müzakirə ediləcək mövzulardır. Belə ki, birinci ateistlərə, ikinci Allahı cisim kimi qəbul edənlərə, üçüncüsü isə müsəlman olub namaz qılmayanlara aiddir. Yəni bu üç qisim şəxslərlə aparılan uyğun müzakirə və mübahisələr Allaha dəvət olsa da, hər biri bir təbəqə üçün həqiqətə dəvətdir. Deməli, hər bir mövzuda həqiqətə dəvət AUah yoluna dəvətdir. Ümumiyyətlə, hər hansı sahədə həqiqətə dəvət elə Allaha dəvət sayılır. Çünki Allah yolu və din insarun bütün sahələrdəki vəzifəsini, istiqamətini təyin edir. Deyə bilmərik ki, məsələn, fəlsəfə və ya riyaziyyat Allah yolundan, dindən fərqli sahələrdir, elə isə bunlara ehtiyac yoxdur. Deməli, ayədə gələn "Allah yolunda" sözündən məqsəd ümumi mənadır və hər hansı sahədə olur olsun, həqiqətin aşkar edilməsidir. Allah ayədə buyurur ki, bu üç yolla dəvət edin. Əgər başqa yol olsa idi, Allah onu da qeyd edərdi. Amma həqiqətə çatdıran başqa yol yoxdur və varsa da, həqiqətə çatdırmır. Deməli, digər yollar səhvdir. Allah ayrı yola onun admı çəkməməklə işarə etmişdir ki, məntiqçilər də buna əsasən, həmin yolu "so- fizm" adlandırmışlar. 102
351
1-CI DƏRS SÜBUT (BÜRHAN) Sübut (bürhan); məlumdur ki, elmlər iki yerə bölünür: "şərti" və "həqiqi". 1.
Şərti - İctimai qanunlar, yol hərəkəti qaydaları, qrammatika qanunları kimi. 2.
Həqiqi - Bu elmlərdə məqsəd, tnsam onun qabiliyyəti çərçivəsində həqiqətə çatdırmaqdır. Məsələn: riyaziyyat, fəlsəfə, kəlam (sxolastika) və s. Maddəsinə görə, 5 növ silloqizm- dən isə bizi, yalnız "sübut" (bürhan) həqiqətə çatdırır. Deməli, əqli elmlərdə axır sözü sübut deməlidir. Elə isə, hər hansı sahədə həqiqətə çatmaq istəyən şəxs sübut yolundan istifadə etməlidir. Bu zaman təqlid, zənn, güman, güclü-iti zehin, vəhm və xəyal onu həqiqətə çatdıra bihnəz, çatdırsa da, səhv ehtimalı olduğundan, bu yollarla həqiqəti axtarmaq düzgün deyil. Ola bilər ki, bir şəxs sübut vasitəsilə həqiqətə çatdığım düşünsün. Belə olan halda həmin şəxs əvvəlcə sübutun nə demək olduğunu, onun şərtlərini və s. dəqiqləşdirməlidir ki, sübut kimi qəbul etdiyi nəticənin, doğrudan da, sübut olduğuna əmin olsun. Bu müqəddimədən sonra Nəsirəddin Tusinin "sübut"a verdiyi təriflə əsas mövzuya daxil olaq. 353
Məntiq ____________________________________________________________ Sübut (bürhan) - Müqəddimələrinin hər biri yəqini hökm olan silloqizmdir. Bu silloqizmin nəticəsi isə mütləq qəti və yəqini hökmdür. Bu tərifdə bir neçə diqqət ediləsi məqam vardır ki, aşağıdakılardan ibarətdir: 1.
2.
Müqəddimələrin hər biri yəqini hökm olmalıdır. 3.
qəti düzgündürsə, bu müqəddimələrin cəmi, formal əqli nəticəyə əsasən, nəticəni mütləq olaraq verir. Yəni bu nəticənin belə müqəddimələrdən törəməməsi qeyri-mümkündür. 4.
Nəticə, mütləq obnası ilə yanaşı, verilən müqəddimələrə əsasən, yəqini hökmdür. Sübutun şərti: Silloqizmin sübut obnası üçün onun "forma" və "mad- də"sinin şərti vardır. 1.
Tərifdən də göründüyü kimi, sübutun maddəsi yəqini hökmlər olmalıdır, istər zəruri yəqini, istərsə də nəzəri yəqini olsun. Hər iki halda silloqizmin verdiyi nəticə yəqini hökm olacaq. 2.
Eyni zamanda silloqizmin nəticə verməsi üçün onun "for- ma"sı da nəticə verməlidir. Yəni formal məntiqdə oxuduğumuz şərtlər də öz yerində ödənməlidir.
Sübut iki yerə bölünür: - "səbəbdən nəticəyə" və "nəticədən səbəbə". Bildiyimiz kimi, sübut "orta termin'T olan bir silloqizmdir. Bu orta termin nəticədəki "böyük termin"in "kiçik termin"ə nisbət verilməsində rol oynayır. Aşağıdakı silloqizmə baxaq: Bu dəmirin hərarəti artırıirmşdır. Hərarəti artırılan metal genişlənir. Elə isə bu dəmir genişlənir. 354
Maddi Məntiq Aldığımız nəticəni təsdiq etməyimizin səbəbi orta termindir (hərarəti artırılan). Yəni əgər orta termini dəyişsək, məsələn, "rənglənmiş" sözü ilə əvəz etsək, bu zaman da "rənglənmiş" orta termin olaraq nəticədək! subyekt və predikatı bir-bi- rtnə nisbət vermiş olur. Daha dəqiq desək, aşağıdakı sillo- qizmdə orta termin (q) böyük terminin (p) kiçik terminə (s) nisbət verilməsində rol oynayır: sq+ +qp+
• . sp+ Burada, məzmununun nə olmasmdan asılı olmayaraq, orta terminin (q), "s" ilə "p" arasmdakı nisbətdə rol oynayır. Sillo- qizmdə belə rol oynamağa "nisbət vermə", yaxud "predikasi- ya" deyilir. Amma bəzi silloqizmlərdə orta termin nəticəni "isbat" edir. Yəni orta termin "nisbət vermə"dən (predikasiyadan) başqa, həmçinin nəticənin predikatımn xarici aləmdəki səbəbidir. Həqiqətən də, "gerüşlərtmə"rıin səbəbi hərarətin artırılmasıdır. İndi də orta termini aşağıdakı küni əvəz edək: Bu dəmir genişlənmişdir. Hər genişlənən metalın hərarəti artır. Elə isə bu dəmirin hərarəti artmışdır. Bu misalda isə orta termin (genişlənmiş) nəticəni təsdiq etməyimizdə rol oynayır. Yəni orta termin nəticəni "isbat" etmir. Məlumdur ki, burada, orta termin (genişlənmə) hərarətin artmasmm səbəbi deyil. Əksinə, orta termin (genişlənmə) böyük terminin (hərarətin) səbəbi yox, nəticəsidir. Başqa bir misal: Bu otaqda od var. Od olan yerdə tüstü da var. Elə isə bu otaqda tüstü var. 355
Yüklə 2,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|