Redaktor: Korrektor: Cildin

Formal Məntiq 

sadüfidir.  Kamil,  Allahın  göstərdiyi  yolla  getməyə  də  bilər.  Yəni, 

necə ki, bəziləri Allahm qanunlarma əməl edir, bəziləri etmir. Buna 

görə  də  nəticə  təsadüfidir.  Bu  silloqizmdə  "Orta  termin"-B,  "Kiçik 

termin"-A  və  "Böyük  termin"-C  olacaq.  Qəti  silloqizmdə  olduğu 

kimi, burada da orta terminin yerləşdiyi yerə görə silloqizmin dörd 

fiquru alımr. Şərtlər və nəticələr də qəti silloqizmdə olduğu kimidir. 

Yalmz  bir  şərtlə  ki,  nəticə  ya  zəruri,  ya  da  təsadüfidir.  Amma  bu 

qisimlər çox geniş olduğuna və bəhsi yığcamlaşdırmaq istədiyimizə 

görə, araşdırılmasım oxucularm öhdəsinə buraxırıq. 

2.

 

Hər  iki  müqəddimə  təqsimi  olduqda:  bu  zaman  da  şərti 

hökmlərin  əvvəlki  dərslərdə  tanış  olduğumuz  qisimlərini  nəzərə 

alsaq, müxtəlif formada silloqizm alınır ki, bəhsi yığcam- laşdırmaq 

üçün onlarm izahmı vermirik. Belə silloqizmdən nəticə almaq asan 

olmadığı  üçün  və  ya  çətinlik  törəndiyi  zaman  "hökmlərin 

çevrilməsi"ndən  istifadə  etməklə  bu  silloqizmi  tam  şərti 

hökmlərdən  təşkil  olıman  silloqizmə  gətirərək,  asanlaşdırıb 

nəticəyə çatmaq olar. 

3-

 

4.  Bu  iki  halda  da  çətinlik  törəndiyi  zaman  hökmlərin 

çevrilməsindən istifadə etmək olar. Bəhsi yekunlaşdırmaq üçün bu 

qeydlə kifayətlənirik. 

5-

 

6-7  və  8.  Bir  müqəddiməsi  qəti  hökm  olan  silloqizmdir: 

Bunları  misallarla  izah  edəcəyik  ki,  ətraflı  şəküdə  araşdırılmasım 

izahsız olaraq oxucularm öhdəsinə qo

3

nıruq. 

Əgər  müqəddimələrdən  biri  qəti  biri  tam  şərti  hökm  olan 

silloqizmdən  nəticə  almaq  istəsək,  onda  aşağıdakı  iki  mərhələni 

keçməliyik: 

1 

mərhələ: 

Silloqizmin 

qəti 

müqəddiməsini 

o 

biri 

müqəddimənin  tərəflərindən  (məntiqi  əsas  və  məntiqi  nəticə 

termin) biri ilə orta terminə malik olan tərəflə müqayisə etmək, yəni 

bu  ikisindən  qəti  olan  silloqizm  düzəltmək  və  bu  silloqizmdən 

nəticə almaq. Məsələn: 

315 

---

Məntiq. 

I

 

müq: Əgər mədən qızıl mədənidirsə, o aztapılandır. 

II

 

müq: Hər aztapılan sey qiymətlidir. 

II  müqəddimə  ilə  birinci  müqəddimənin  məntiqi  nəticəsinin 

cəminə baxaq: 

Qızıl aztapılandır. 

Hər aztapılan qiymətlidir. 

• Qızıl qiymətlidir. 

II  mərhələ:  Daha  sonra  bu  yekun  nəticə  ilə  əsas  silloqizmin 

birinci  məntiqi  əsasını  birləşdirərək  yeni  bir  hökm  ahrıq  ki,  bu 

hökm əsas silloqizmin nəticəsi olur: 

I

 

müq: Əgər mədən qızıl mədənidirsə, o aztapılandır. 

II

 

müq: Hər aztapılan sey qiymətlidir. 

Əgər mədən qızıl mədənidirsə, qiymətlidir. 

SUALLAR: 

1.

 

Şərti silloqizmin qisimlərinin hər birini riyazi şəkildə göstərin. 

2.

 

Varlılar  əliaçıq  olsa,  yoxsul  olmaz.  Bu  dövlətin  varlıları 

əliaçıqdır. Nəticə -? 

Padşahlar ya zalım olub, ya da ədalətli olub. Ədalətli padşahı xalq 

sevir. Nəticə: zalım padşahı xalq sevmir. Düzgündürmü? 

Meşədə ov olsaydı, ovçu Pirim ov ovlayardı. Meşə ov heyvanları 

ilə doludur. Nəticə: Ovçu Pirim ov ovlayıb evə qayıtdı. Doğrudurmu? 

Bütün  insanlar  bir-birini  sevsəydi,  onda  müharibələr  olmazdı. 

Müharibə  olmasaydı,  hamı  bir-birini  sevərdi.  Deməli,  insanlar 

bir-birini sevsəydi, onda bir-birini sevərdi. Bu dairəvilik deyilmi? Vaqif 

ilə Samir kitabın üstündə dava edir. Araşdırdıqdan sonra məlum olur 

ki, kitab Samirin deyil. Elə isə kitab kimindir? 

316 

---

5-

 

CI DƏRS 

İQRAR VƏ İNKAR EDƏN ŞƏRTİ 

SİLLOQİZMLƏR 

İqrar  və  inkar  edən  silloqizm; 

Bu  növ  silloqizmin  birinci 

müqəddiməsi həmişə şərti hökmdür. Şərti hökmlər ya tam şərti, ya 

da təqsimi olduğundan bu növ silloqizm iki qisim olma- hdır. 

Tam 

şərti qəti 

və 

təqsimi qəti.

 

Bu  silloqizmlər  istər  tam şərti,  istərsə  də  təqsimi  olsun,  nəticə 

verməsi üçün aşağıdakı şərtlərə malik olmahdır. 

I

 

şərt: Heç olmasa, bir müqəddimə ümumi olmalıdır. 

II

 

şərt:  Silloqizmin  şərti  hökmü  təsadüfi  olmamalıdır.  Əgər 

təsadüfi olsa, nəticə də təsadüfi olacaq. 

III

 

şərt: Silloqizmin şərti hökmü iqrari olmalıdır. 

İqrar və inkar edən tam şərti silloqizmdə nəticə: 

1.  İkinci  müqəddimə  birincinin  məntiqi  əsası:  Yəni  əgər 

silloqizmin  ikinci  qəti  hökmü  olan  müqəddimə  birinci 

müqəddimənin  məntiqi  əsası  olsa,  yekun  nəticə  birinci 

müqəddimənin məntiqi nəticəsidir. Məsələn: 

A^B 

A 

B 

317 

---

Məntiq ____________________________________________________________  

2.  İkinci  müqəddimə  birincinin  məntiqi  nəticəsinin  ziddi 

olduqda: 

Ä3B 

  ____ rB 

~A 

Qalan  hallarda  silloqizm  nəticə  vermir.  Amma  diqqət 

edilməlidir  ki,  qalan  hallarm  nəticə  verməməsi  mütləq  şəküdə 

deyil. Ola büər ki, nəticə versin. Bu da birinci müqəddimənin hansı 

növ tam şərti olmasmdan asılıdır. Yuxarıdakı iki növün nəticəsi isə 

mütləqdir.  Yəni  formal  məntiqə  əsasən,  iki  hal  qəti  olaraq  nəticə 

verir, qalan hallar isə ola bilər ki, "maddi" olaraq, "məzmun" olaraq 

nəticə  versin.  Məsələn,  B  hadisəsini  yal-  mz  A  törədə  bilir.  Yəni 

B-nin səbəbi, yalmz A-dır. Bu zaman məlumdur ki, aşağıdakı qalan 

iki hala uyğun silloqizmlər də nəticə verəcəkdir və: 

A3B 

  _  rA 

. ~B 

A=)B 

B 

Çünki burada B-nin səbəbinin, yalmz A olduğu və A-sız B- nin 

mümkün  olmadığı  fərz  olunmuşdur.  Bu  da  maddi  məntiqin 

mövzusu  olduğımdan,  məntiqçilər  bu  iki  halı  formal  məntiqdə 

nəticə verməyən hallar hesab edirlər. 

İqrar  və  inkar  edən  təqsimi  silloqizmdə  nəticə; 

Təqsimi 

hökmlər 

üç 

qisim 

olduğundan, 

bu 

süloqizm, 

birinci 

müqəddiməsinə əsasən, üç qisim olur: 

həqiqi, dəfi 

və 

cəmi.

 

1. Həqiqi: Bu halda fərz edilən dörd şəklin hər biri nəticəli- dir. 

Ona görə ki, həqiqi təqsimi hökmdə məntiqi əsas və məntiqi nəticə 

terminin həm cəm, həm də dəf oknası qeyri-mümkündür. Yəni hər 

hansı biri olsa, o birini aradan çıxarır və hansı aradan getsə, o biri 

qalır. Misal: 

318 

---