Formal Məntiq
sadüfidir. Kamil, Allahın göstərdiyi yolla getməyə də bilər. Yəni,
necə ki, bəziləri Allahm qanunlarma əməl edir, bəziləri etmir. Buna
görə də nəticə təsadüfidir. Bu silloqizmdə "Orta termin"-B, "Kiçik
termin"-A və "Böyük termin"-C olacaq. Qəti silloqizmdə olduğu
kimi, burada da orta terminin yerləşdiyi yerə görə silloqizmin dörd
fiquru alımr. Şərtlər və nəticələr də qəti silloqizmdə olduğu kimidir.
Yalmz bir şərtlə ki, nəticə ya zəruri, ya da təsadüfidir. Amma bu
qisimlər çox geniş olduğuna və bəhsi yığcamlaşdırmaq istədiyimizə
görə, araşdırılmasım oxucularm öhdəsinə buraxırıq.
2.
Hər iki müqəddimə təqsimi olduqda: bu zaman da şərti
hökmlərin əvvəlki dərslərdə tanış olduğumuz qisimlərini nəzərə
alsaq, müxtəlif formada silloqizm alınır ki, bəhsi yığcam- laşdırmaq
üçün onlarm izahmı vermirik. Belə silloqizmdən nəticə almaq asan
olmadığı üçün və ya çətinlik törəndiyi zaman "hökmlərin
çevrilməsi"ndən istifadə etməklə bu silloqizmi tam şərti
hökmlərdən təşkil olıman silloqizmə gətirərək, asanlaşdırıb
nəticəyə çatmaq olar.
3-
4. Bu iki halda da çətinlik törəndiyi zaman hökmlərin
çevrilməsindən istifadə etmək olar. Bəhsi yekunlaşdırmaq üçün bu
qeydlə kifayətlənirik.
5-
6-7 və 8. Bir müqəddiməsi qəti hökm olan silloqizmdir:
Bunları misallarla izah edəcəyik ki, ətraflı şəküdə araşdırılmasım
izahsız olaraq oxucularm öhdəsinə qo
3
nıruq.
Əgər müqəddimələrdən biri qəti biri tam şərti hökm olan
silloqizmdən nəticə almaq istəsək, onda aşağıdakı iki mərhələni
keçməliyik:
1
mərhələ:
Silloqizmin
qəti
müqəddiməsini
o
biri
müqəddimənin tərəflərindən (məntiqi əsas və məntiqi nəticə
termin) biri ilə orta terminə malik olan tərəflə müqayisə etmək, yəni
bu ikisindən qəti olan silloqizm düzəltmək və bu silloqizmdən
nəticə almaq. Məsələn:
315
Məntiq.
I
müq: Əgər mədən qızıl mədənidirsə, o aztapılandır.
II
müq: Hər aztapılan sey qiymətlidir.
II müqəddimə ilə birinci müqəddimənin məntiqi nəticəsinin
cəminə baxaq:
Qızıl aztapılandır.
Hər aztapılan qiymətlidir.
• Qızıl qiymətlidir.
II mərhələ: Daha sonra bu yekun nəticə ilə əsas silloqizmin
birinci məntiqi əsasını birləşdirərək yeni bir hökm ahrıq ki, bu
hökm əsas silloqizmin nəticəsi olur:
I
müq: Əgər mədən qızıl mədənidirsə, o aztapılandır.
II
müq: Hər aztapılan sey qiymətlidir.
Əgər mədən qızıl mədənidirsə, qiymətlidir.
SUALLAR:
1.
Şərti silloqizmin qisimlərinin hər birini riyazi şəkildə göstərin.
2.
Varlılar əliaçıq olsa, yoxsul olmaz. Bu dövlətin varlıları
əliaçıqdır. Nəticə -?
Padşahlar ya zalım olub, ya da ədalətli olub. Ədalətli padşahı xalq
sevir. Nəticə: zalım padşahı xalq sevmir. Düzgündürmü?
Meşədə ov olsaydı, ovçu Pirim ov ovlayardı. Meşə ov heyvanları
ilə doludur. Nəticə: Ovçu Pirim ov ovlayıb evə qayıtdı. Doğrudurmu?
Bütün insanlar bir-birini sevsəydi, onda müharibələr olmazdı.
Müharibə olmasaydı, hamı bir-birini sevərdi. Deməli, insanlar
bir-birini sevsəydi, onda bir-birini sevərdi. Bu dairəvilik deyilmi? Vaqif
ilə Samir kitabın üstündə dava edir. Araşdırdıqdan sonra məlum olur
ki, kitab Samirin deyil. Elə isə kitab kimindir?
316
5-
CI DƏRS
İQRAR VƏ İNKAR EDƏN ŞƏRTİ
SİLLOQİZMLƏR
İqrar və inkar edən silloqizm;
Bu növ silloqizmin birinci
müqəddiməsi həmişə şərti hökmdür. Şərti hökmlər ya tam şərti, ya
da təqsimi olduğundan bu növ silloqizm iki qisim olma- hdır.
Tam
şərti qəti
və
təqsimi qəti.
Bu silloqizmlər istər tam şərti, istərsə də təqsimi olsun, nəticə
verməsi üçün aşağıdakı şərtlərə malik olmahdır.
I
şərt: Heç olmasa, bir müqəddimə ümumi olmalıdır.
II
şərt: Silloqizmin şərti hökmü təsadüfi olmamalıdır. Əgər
təsadüfi olsa, nəticə də təsadüfi olacaq.
III
şərt: Silloqizmin şərti hökmü iqrari olmalıdır.
İqrar və inkar edən tam şərti silloqizmdə nəticə:
1. İkinci müqəddimə birincinin məntiqi əsası: Yəni əgər
silloqizmin ikinci qəti hökmü olan müqəddimə birinci
müqəddimənin məntiqi əsası olsa, yekun nəticə birinci
müqəddimənin məntiqi nəticəsidir. Məsələn:
A^B
A
B
317
Məntiq ____________________________________________________________
2. İkinci müqəddimə birincinin məntiqi nəticəsinin ziddi
olduqda:
Ä3B
____ rB
~A
Qalan hallarda silloqizm nəticə vermir. Amma diqqət
edilməlidir ki, qalan hallarm nəticə verməməsi mütləq şəküdə
deyil. Ola büər ki, nəticə versin. Bu da birinci müqəddimənin hansı
növ tam şərti olmasmdan asılıdır. Yuxarıdakı iki növün nəticəsi isə
mütləqdir. Yəni formal məntiqə əsasən, iki hal qəti olaraq nəticə
verir, qalan hallar isə ola bilər ki, "maddi" olaraq, "məzmun" olaraq
nəticə versin. Məsələn, B hadisəsini yal- mz A törədə bilir. Yəni
B-nin səbəbi, yalmz A-dır. Bu zaman məlumdur ki, aşağıdakı qalan
iki hala uyğun silloqizmlər də nəticə verəcəkdir və:
A3B
_ rA
. ~B
A=)B
B
Çünki burada B-nin səbəbinin, yalmz A olduğu və A-sız B- nin
mümkün olmadığı fərz olunmuşdur. Bu da maddi məntiqin
mövzusu olduğımdan, məntiqçilər bu iki halı formal məntiqdə
nəticə verməyən hallar hesab edirlər.
İqrar və inkar edən təqsimi silloqizmdə nəticə;
Təqsimi
hökmlər
üç
qisim
olduğundan,
bu
süloqizm,
birinci
müqəddiməsinə əsasən, üç qisim olur:
həqiqi, dəfi
və
cəmi.
1. Həqiqi: Bu halda fərz edilən dörd şəklin hər biri nəticəli- dir.
Ona görə ki, həqiqi təqsimi hökmdə məntiqi əsas və məntiqi nəticə
terminin həm cəm, həm də dəf oknası qeyri-mümkündür. Yəni hər
hansı biri olsa, o birini aradan çıxarır və hansı aradan getsə, o biri
qalır. Misal:
318
Dostları ilə paylaş: |