Redaktor: Korrektor: Cildin

Formal Məntiq 

Onda: 

Mı + M

2

 = (ab+) + (bc+) = (ac+) = N

2 

(ab+) + (bc+) = N

2

 

Hər tərəfə M3=(cd+) hökmünü əlavə etsək, belə nəticə alarıq: (ab+) 

+ (bc+) + (cd+) = N

2

 + (cd+) 

N-i yerinə qoysaq, belə nəticə alarıq: 

(ab+) + (bc+) + (cd+) = (ac+) + (cd+) = (ad+) 

(ab+) + (bc+) + (cd+) = (ad+) 

Bu  bərabərliyin  isə  doğruluğu  aydmdır.  Çünki  istər  birinci  iki 

hökmü toplayıb üçüncü ilə cəminə baxaq, istərsə də birinci ilə, ikinci və 

üçüncünün cəminin cəminə baxaq, hər iki halda (ad+) hökmü almır. 

Toplama  ilə  bərabər  hökmlərin  çıxıimasma  da  baxmaq  olar. 

Məsələn: 

Tutaq ki, iki hökm verilib və cəmləri aşağıdakı kimidir: (+ab+) + 

(+bc+) = (+ac+) 

Hər tərəfdən (+bc+) hökmünü çıxsaq, belə nəticə alarıq: 

(+ab+) + (+bc+) - (+bc+) = (+ac+) - (+bc+) 

(+ab+) = (+ac+) - (+bc+) 

Bərabərliyin  sağ  tərəfində  çıxma  əməliyyatı  getmişdir,  amma  biz 

"-(+b  c+)"  ifadəsini  yeni  bir  məchul  hökm  ilə  əvəz  edib  toplama  kimi 

verə bilərik. Onda belə nəticə alarıq: 

(+ab+) = (+ac+) + X 

İndi  də  yuxarıdakı  cədvəllərdən  istifadə  edərək  "x"  məchulunu 

tapaq.  Əlbəttə  ki,  "x"  məchulu  "b"  və  "c"-dən  asılı  olmalıdır,  yoxsa 

nəticə verməz. Yuxarıdakı cədvəllərdən məlum 

311 

---

Məntiq ____________________________________________________________  

olur  ki,  "x=(+cb+)"  oknalıdır.  Deməli,  (+bc+)  hökmünün  çıxılması  bu 

hökmün  subyekt  və  predikatınm  yerini  dəyişməklə  alman  hökmün, 

yəni (+cb+) hökmünün toplanması deməkdir. Onda: 

-(+b c+) = (+c b+) 

Qalan hökmləri də bu qayda ilə vermək olar. 

SUALLAR: 

1.

 

Nəticələrin hər birini isbat edin. 

2.

 

Paradoks  sübutu  (bürhanı)  ilə  mümkün  olan  nəticələri  isbat 

edin. 

3.

 

Hər  bir  fiqurun  verilməyən  moduslarmm  nəticəsiz  olduğunu 

göstərin. 

4.

 

Aşağıdakı silloqizmlər 4 fiqurdan hansıdır? 

Heç bir qanun daimi deyil. 

Amma bunun özü də bir qanundur. 

■ Elə isə bu qanun da daimi deyil. 

İmamət insanlar üçün bir lütfdür. 

Allah lütfkardır. 

■ Elə isə Allah imam göndərməlidir. 

5.

 

"Oxşara  oxşar  oxşardır"  üçüncü  müqəddiməyə  uyğun  sillo- 

qizm qurun və nəticəni araşdırın. 

6.

 

"Kamil Arifin dosfudur. Arif də Vaqifin dostudur. Onda Kamil 

Vaqifin  dostudur."  Bu,  hansı  növ  əqli  nəticədir  və  nəticə  doğrudur, 

yoxsa yalan? 

7.

 

x= -(+cbt-) qəbul edib aşağıdakını hesablayın: 

(+ac-) - (+cb+) = (+ba-) 

312 

---

4-

 

CU DƏRS 

ŞƏRTİ SİLLOQİZM 

Şərti silloqizmin növləri 

Şərti  silloqizm®® 

-  müqəddimələrindən  heç  olmasa,  biri  şərti 

hökm olan silloqizmdən ibarətdir. 

Bu  silloqizm  də  qəti  silloqizm  kimi  terminlərə,  böyük  və  kiçik 

müqəddimələrə  malikdir.  Dedik  ki,  bu  silloqizmin,  beç  olmasa, 

müqəddimələrindən biri şərti hökm obnabdır. Bıma əsasən, 8 növ şərti 

silloqizm alımr: 

1.

 

Hər iki müqəddimə tam şərti hökm olduqda. Məsələn: 

I

 

müq: Az)B 

II

 

müq: BıəC 

A3C 

2.

 

Hər iki müqəddimə təqsimi hökm olduqda 

3.

 

Kiçik  müqəddimə  tam  şərti,  böyük  müqəddimə  isə  təqsimi 

olduqda 

4.

 

Kiçik  müqəddimə  təqsimi,  böyük  müqəddimə  tam  şərti 

olduqda 

* Qəti silloqizm kimi "orta termin"ə malik olan şərti silloqizmlər məntiqə ilk dəfə İbn Sina 

tərəfindən  daxil  edilmişdir.  Belə  ki,  İbn  Sinadan  əvvəl  şərti silloqizmlər 5-ci  dərsdə  bəhs 

olunacaq - "inkar edən, yaxud iqrar edən" silloqizmlərdən ibarət idi. 

313 

---

Məntiq ____________________________________________________________  

5.

 

Kiçik müqəddimə qəti, böyük müqəddimə tam şərti olduqda 

6.

 

Kiçik müqəddimə tam şərti, böyük müqəddimə qəti olduqda 

7.

 

Kiçik müqəddimə qəti, böyük müqəddimə təqsimi olduqda 

8.

 

Kiçik müqəddimə təqsimi, böyük müqəddimə qəti olduqda 

Bu qisimlərin hər birində şərti hökmlərin "zəruri" və "təsadüfi" 

olduğunu nəzərə alsaq, onlarm nəticə verməsi üçün xüsusi şərtlər 

meydana gəlir. 

Birinci qismə baxaq: 

1.

 

Hər iki müqəddimə tam şərti: Ya bu müqəddimələrdən hər 

biri  zəruridir,  ya  hər  biri  təsadüfi,  ya  da  biri  zəruri,  o  biri 

təsadüfidir. Hər ikisi zəruri olan halda nəticə zəruri, qalan halda isə 

təsadüfi olacaq. Məsələn: 

I

 

müq: İnsam Allah yaradıbsa, yol göstərməlidir. 

II

 

müq: Yol göstəribsə, insan Cənnət və Cəhənnəmə getməlidir. 

Nəticə:  Əgər  Allah  insanı  yaradıbsa,  onda  insanlar  Cənnət  və 

Cəhənnəmə getməlidirlər. 

Bu  silloqizmdə  hər  iki  müqəddimə  dini  və  fəlsəfi  dəlillərlə 

sübut  edilmişdir.  Yəni  hər  iki  hökm  zəruridir.  Bu  zaman  nəticə 

yəqin  və  dəqiq  olmalıdır.  Yəni  zəruri  olmalıdır.  Amma  aşağıdakı 

silloqizmə baxaq: 

I

 

müq:  Əgər  insam  Allah  yaradıbsa,  onun  əməlini 

qiymətləndirmək üçün yol göstərməlidir. 

II

 

müq: Əgər Allah yol göstəribsə. Kamil bu yolla gedəcək. 

Nəticə: Əgər Allah msam yaradıbsa, onda Kamil omm yolu 

ilə gedəcək. 

Bu  süloqizmdə  də  birinci  müqəddimə 

3

mxarıdakı  kimi 

zəruridir. Amma ikinci müqəddimə isə məlum olduğu kimi, tə 

314 

---