Redaktor: Korrektor: Cildin

Məntiq. 

Bu süloqizmdə əvəzləmələri nəzərə alsaq, belə nəticə alarıq: 

sq+ 

—9£± 

■   - S P +  

Bu misalla üçüncü hissənin əvvəlindəki "müşahidə" hökmü ilə 

"təcrübi" hökmün iki müqəddimədən törədiyinin isbatı verilmişdir. 

Misal 2: Sonrakı dərsdə tamş olacağmız "vicdani" hökmlərdən 

olan  bir  hökmə  baxaq.  Tutaq  ki,  susuzluğunuzu  "Mən  susuzam" 

cümləsi  ilə  ifadə  edirsiniz.  Əlbəttə  ki,  bu  sizin,  artıq  tamş 

olduğunuz hüzuri idrakdır. Yəni sizin özünüz üçün bunun səbəbi 

və  səbəblə  onun  arasmdakı  uyğunluğun  veriknəsmə  ehtiyac 

yoxdur. Amma başqası üçün bu nəticəni isbat etmək lazımdır. İndi, 

bu nəticəni başqasma isbat etmək üçün iki müqəddiməni göstərək. 

Əvvəlcə  səbəb  haqqmda  sual  olunur.  Cavab  olaraq  "Çünki 

susuzluğu  hiss  edirəm"  deyiləcək.  Sonra  isə  uyğunluğun 

göstərilməsi  üçün  "Bəlkə,  hissiyyatmda  yamhr-  san?"  sualınm 

cavabmda  da  "Heç  bir  hiss,  hüzuri  idrakm  ifadəsində  (vicdani 

hökmdə)  yambnır"  deyiləcək.  Bu  iki müqəddiməni  və  nəticəni isə 

aşağıdakı kimi məntiqi şəkUdə qruplaşdıraq; 

Susuzluğu hiss edirəm. 

Nəfs "vicdani" hökmün dərk edilməsində yanılmır. 

Mən susuzam. 

Misal  3:  Tutaq  ki,  eyni  anda  bütün  insanlar  özlərini  pis  hiss 

edir. Onlarda baş ağrdarı müşahidə olunur. Bu zaman buna səbəb 

olaraq  atmosferdə  maqnit  dalğalarımn  yayılmaları  göstərilir. 

Deməli, hadisənin səbəbi aydmdır. Səbəb və nəticəni verək: Səbəb - 

Maqnit  dalğaları  yayılmışdır;  nəticə  -  İnsanlarda  baş  ağrıları 

müşahidə olunur. İndi də bunlar arasmdakı uy- 

326 

---

Formal Məntiq 

ğımluğu  göstərək.  Əlbəttə  ki,  güclü  maqnit  dalğalan  yaydan-  da, 

insan özünü pis hiss etməlidir. Çünki insan özünü müəyyən təmiz 

atmosferdə  sağlam  hiss  edir  və  bu  kimi  təbii  kosmik  hadisələr 

zamanı  o  özünü  pis  hiss  edir.  Deməli,  uyğunluğu  göstərən  ikinci 

hökm də belə olacaq - İnsan təbii kosmik elektromaqnit və s. kimi 

hadisələr zamanı özünü pis hiss edir. Səbəblə uyğunluq hökmlərini 

birləşdirsək, alarıq: 

Maqnit dalğalan yayılmışdır. 

Belə hadisələr zamanı bas ağrıları yaranır. 

İnsanlarda baş ağrıları hiss olunur. 

SUALLAR: 

1.

 

Sizcə, hər bir nəticəyə neçə formada sual vermək olar? 

2.

 

Özünüzün  verdiyiniz  bu  suallar  sayəsində  göstərin  ki,  hər  bir 

nəticə ən azı iki müqəddimədən törəməlidir. 

3.

 

Məntiqi törəmə qanununu öz ifadənizlə verin. 

4.

 

Kitabda iki müqəddimədən törəyən bir neçə nəticə göstərin. 

5.

 

Bir  nəticə  gətirərək,  məntiqi  törəmə  qanunu  əsasında,  iki 

müqəddiməni və qəti silloqizmin birinci şəklini göstərin. 

6.

 

Birinci hissənin birinci fəslinin üçüncü dərsindəki "sonsuz silsilə" 

ilə bu qanun əsasında yaranan sonsuz silsilənin nə qədər əlaqəsi var? 

7.

 

Dərsdə gələn birinci misalda "s", "p" və "q" məfhumlarının fərdi, 

yaxud ümumi olduğunu müəyyənləşdirin. 

327 

---

 

 

---

Bu hissənin "Maddi 

məntiq" adlanmasının 

səbəbi 

Qısa  olaraq  vurğulayaq  ki,  hökm  və  ya  tərif  təsdiq  edilmə 

cəhətindən  müxtəlif  növlərə  ayrılır.  Məs.:  "zəruri",  "zənni", 

"təcrübi",  "məşhur",  "xəyali",  "fitri"  və  s.  Bu  müxtəlifliyə  əsasən, 

silloqizmin  verdiyi  yekun  nəticələr,  onun  "maddə"  sinə  görə 

müxtəlif  olur.  Yəni  əqli  nəticə  zamam  alman  nəticələr,  bu  əqli 

nəticədə  iştirak  edən  müqəddimələrdən  asıbdır.  Buna  görə  də 

silloqizmin maddəsindən asılı olaraq, yaxud 

"daxili  məzmunlu 

təfəkkür" 

ə  görə,  omm  araşdırılması  "maddi  məntiq"  adlamr  və 

silloqizm, maddəsinin müxtəlifliyinə görə beş yerə bölünür: "sübut 

(bürhan)", "topika", "ritorika", "şeir" və "sofizm". 

Tərif  bəhsində  təfəkkürün 

"formal  tərif" 

forması  ilə  tanış 

olduq.  Məlum  oldu  ki,  tərifin  formal  surəti  "cins"  və  "fəsl"in 

verilməsidir. Yəni hər hansı bir 

"növ"ə 

tərif verərkən, onu cins və 

fəsilə verməliyik. Bu, formal təfəkkürün dörd formasmdan ikincisi 

idi.  Tərifin  formal  məntiqi  məlum  olduqdan  sonra  hər  hansı  bir 

növün  cins  və  fəslini  təyin  etmək  isə 

"maddi  tərif'ə 

aiddir. 

Məsələn,  doğrudan  da,  növ  olan  "insan"  məfhumunun  cinsi 

"iradəli", fəsli isə "nitq qüvvəsi" dirmi? Yaxud "bitki" məfhumumm 

cinsi  və  fəsli  nədir?  Tərifin  belə  maddi  istiqamətini  isə  hər  bir 

sahənin özü araşdmr. Məsələn, tutaq ki, "bitki" 

331 

---

Məntiq  __   ________________________________________________________  

məfhurrumun  cinsini  təyin  etmək  istəyirik.  Bunu  təyin  etmək 

biologiya  elminin öhdəsindədir.  Yaxud  da  "mələk"  anlayışım  tərif 

etmək din və fəlsəfə elmlərinin sahəsidir. Ümumiyyətlə, hər hansı 

bir  məfhumun cins və  fəslini təyin etmək  üçün həmin məfhumun 

araşdırıldığı  sahə  ilə  birgə  fəlsəfə  elmi  də  məşğul  olur.  Daha 

doğrusu,  bir  məfhumun  cins  və  fəslinin  təyin  edilməsində  bütün 

elmlərdən, o cümlədən "formal mən- tiq"dən də istifadə edilə bilər. 

Hər halda cins üə fəsli təyin edən zaman düşünürük, buna görə də 

formal məntiqdən istifadə edilməlidir (diqqət). 

Münasib məfhumlarm seçilməsi, həmin məfhumları əldə edən 

zaman  müxtəlif  hökmlərdən  istifadə  edilməsi  bizə  deyir  ki,  hətta 

"formal  tərif'dən  sonra  hər  hansı  məfhumun  "maddi  tərif'ini 

vermək  üçün  ümumi  şəkildə  hökmlər  araşdırılmalıdır.  Maddi 

məntiq  hissəsində  hökmlərin  araşdırılması  bizə  "maddi  tərif" 

zamam da kömək edir. Buna görə də maddi tərifə də kömək edən 

hökmlərin  ümumi  halda  araşdırılması  kifayətdir.  Hökmlərin 

araşdırılmış  növlərindən  istifadə  etməklə,  formal  məntiq 

çərçivəsində  oknaq  şərti  ilə,  hər  hansı  məfhumun  maddi  tərifini 

vermək isə ixtisas mütəxəssislərinin vəzifəsidir. Beləliklə: 

Maddi  məntiq  -  Hökm  və  əqli  nəticəni  maddəsinin 

məzmununa və keyfiyyətinə görə araşdırır. 

332 

---