Redaktor: Korrektor: Cildin
Yüklə 2,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Hökmlərin maddəsinə görə növləri
- 1-CI DƏRS YƏQİNİ HÖKM Yəqini
- Aksiomatik və vicdani zəruri hökmlər Zəruri
- Bax: I hissə, I fəsil, III dərs
- Vicdani
333
Hökmlərin maddəsinə görə növləri Silloqizmin müqəddimələrini təşkil edən tərif, məlumatlar və hökmlər "maddə" adlamr. Bu maddə ya "nəzəri", ya da "zəruri", yaxud müxtəlif hökmlər ola bilər. MəntiqçUər, induk- siyaya əsasən, hökmləri insandakı idrak qüvvələrinin müxtəlifliyinə görə aşağıdakı qisimlərə ayırmışlar: 1.
2.
Zənni 3.
Məşhur 4.
Vəhmi 5.
Qəbul edilən 6.
Təqlid edilən 7.
Təşbihi 8.
Xəyali 334 1-CI DƏRS YƏQİNİ HÖKM Yəqini hökm - təsdiq edilməsi üçün iki şərtin vacib olduğu hökmlərdir. Əlbəttə, burada yəqinidə məqsəd məntiqi yəqinidir. Belə ki, psixoloji və s. kimi yəqinlər də vardır və məntiqi yəqindəki iki şərt aşağıdakılardır: 1.
Xarici aləmdə predmet 2.
Zidlərinin ehtimalının yoxluğu -
Birinci şərt "mürəkkəb cəhl"i kənarlaşdırır. Çünki mürəkkəb cəhldə də yəqin olur, amma "yəqini hökmlər"lə fərqi budur ki, mürəkkəb cahilin yəqin etdiyi hökm xarici aləmə uyğun gəlmir. -
ikinci şərtlə də zənni (yaxud psixoloji) hökmlər kənarlaşır. Belə ki, yəqin yüzdə-yüz düzgün olmalıdır ki, hətta əksinin yüzdə bir ehtimalı da verilməmiş olsun. Yaxud bir şeyin ziddinin yoxluğu həmin şeyə yəqinin yüzdə-yüz ohnasmı verir. Yəqini hökmlər öz növbəsində aşağıdakı kimi bölünür: Yəqini
1. Zəruri ^ 2.Nəzəri ^ 1.
2.
Vicadani 1.
Müşahidə 2.
Təcrübi 3.
Mütəvatir 4.
Fitri 335 Məntiq ____________________________________________________________ Aksiomatik və vicdani zəruri hökmlər Zəruri hökm dedikdə, isbata ehtiyacı olmayan hökmlər başa düşülür.
hökmlər isə isbata ehtiyaa olan hökmlərdir. Yəqirü hökmlərin yuxarıdakı kimi bölünməsi induksiya əsasmdadır, yəni alimlərin təcrübə vasitəsi ilə əldə etdikləri növlər bunlardan ibarətdir. Ola büər ki, bunlardan başqa da yəqini hökmlər olsun. Qeyd edək ki, yuxarıdakı yəqini hökmlər vasitəsilə alman bütün hökmlər də, həmçinin nəzəri hökmlər sırasma daxil olur. Yəni zəruri və nəzəri hökmlərdən istifadə edərək sübut (bürhan) vasitəsilə alman yeni hökmlər nəzəri yəqini hökmlər hesab edilir. Eynilə riyaziyyat elmindəki kimi: belə ki, riyaziyyatda aksiomlardan, teoremlərdən istifadə edərək ahnan yeni nəticələr də teoremlər hesab edilir. Yəni isbat sayəsində əldə edildiyindən, onlar da nəzəri yəqini hökmlər sayıhr.
hökm - təsdiq edilməsi üçün subyekt və predi- katm sadə təsəvvürü kifayət edən hökmlərdir. Məsələn, "Hər bir nəticənin səbəbi var", "Hissə tamdan kiçikdir", "İki ziddin cəmi qeyri-mümkündür", "Qəti sUloqizmin 4 fiqurundan birincisinin nəticəsi qətidir", "Dairəvilik batildir" və s. Belə hökmlərin təsdiqi üçün düzgün təsəvvürdən və "nəfsin diqqət amilləri"ndən®^ başqa heç bir orta həddə, vasitəyə ehtiyac yoxdur. Qeyd edək ki, zəruri hökmlərin bəzilərini isbat etmək qeyri-mümkündür. Məsələn, biz "üçüncünü istisna" qanımunda zidd hökmlərin cəminin qeyri-mümkünlüyünü isbat etsək də, əslində, bımu isbat etmək qeyri-mümkündür. Çünki bu zəruri hökmü isbat etmək üçün onun özündən istifadə edilməlidir, belə isbat metodu (dairəvilik) isə qəbul edilməzdir (diqqət). Buna görə də bu zəruri hökm insarun öz zatı ilə dərk etdiyi və
336
_____________________________________________________ Maddi Məntiq isbat edilməyən zəruri hökmdür. Amma bəzi zəruriləri isbat etmək mümkündür. Məsələn, "dairəviliy"in qeyri-mümkünlüyünü isbat etmək üçün iki ziddin cəminin qeyri-mümkün ol- masmdan istifadə edilir. Başqa bir cəhətə görə də zəruri hökmlər iki yerə bölünür; aşkar və
gizli. Aşkar dedikdə, elə zəruri hökm başa düşülür ki, zehni sağlam olan hər kəs onu yuxarıdakı kimi, təsdiq edir. Gizli dedikdə isə əksəriyyət tərəfindən təsdiq edilməyən hökmlər anlaşılır ki, yahnz bir qisün insanlar tərəfindən, sub- yekt-predikat düzgün təsəvvür edildiyinə görə təsdiq edilir. Məsələn, "Vacibəl-vücud (Allah) əzəli, sadə, qeyri-cisim və ehtiyacsızdır". Bu hökmün təsdiqi fəlsəfi mövzulardan soma sadə təsəvvür nəticəsində meydana gəlir ki, əksəriyyət bunun təsdiqi üçün bu sahədən xəbərdar olmalıdır. Yəni gizli zəruri hökm dedikdə, bu zəruri hökmün müəyyən sahənin mütəxəssisləri və ya bu sahədə məlumatı olan kəslər tərəfindən təsdiqi başa düşülür. Belə ki, bu növ zəruri hökmlərin, uyğun sahəni öyrənməklə, hamı tərəfindən aşkar zəruri hökmlərə çevrilməsi mümkündür. Bir qədər də izah verək: Təfəkkürün beş mərhələsində dedik ki, bəzi insanlar istisnadır. Yəni onlar təfəkkürdə 111, IV mərhələyə ehtiyac duymurlar. Tutaq ki, bir riyaziyyatçı hər hansı teoremi isbat etdikdən sonra, həmin teoremlə o qədər ünsiyyətdə olur ki, artıq bu teorem onun üçün bir aksioma çevrilir. Bu zaman əgər bu riyaziyyatçı zehninə müraciət etsə, o artıq bu teoremin isbatmı, onu birinci dəfə isbat etdiyi metodla təsdiqləmir, əksinə, isbat metodundakı orta mərhələlər onun üçün sadə olduğundan, bu teoremi zəruri kimi təsdiqləyir. Bunu hər bir sahə mütəxəssisindən soruşmaqla da təsdiqləmək olar.
Vicdani hökm - Hər hansı hüzuri idrakm ifadəsindən ibarət hökm formasıdır. Hissi idrak iki qismə ayrılır:
və
zahiri. Məs.: Ac olduğumuzu batinimizlə, vicdanımızla, hüzuri idrak vasitəsilə dərk edirik. Bu hüzuri idrakı təsəvvür etdikdə, 337
Yüklə 2,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|