Referati kafedra müdiri: H.ü. f d. A. M. Səfixanlı Elmi rəhbər: A. H. Məmmədova baki 2023

AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASININ TƏHSİL NAZİRLİYİ
BAKI DÖVLƏT UNİVERSİTETİ
HÜQUQ FAKÜLTƏSİ


Əlyazması hüququnda


İstiqamətin şifri və adı: 060212 Hüquqşünaslıq
İxtisasın adı: Əqli Mülkiyyət hüququ
Əqli mülkiyyət hüququ kafedrasının
Magistrantı Ağarəhimov Mirbaba Cavad oğlunun
Magistr dərəcəsi almaq üçün

“MƏDƏNİ İRSİN RƏQƏMSALLAŞMASI VƏ ƏQLİ MÜLKİYYƏT

Mövzusunda magistr dissertasiyasının


REFERATI


Kafedra müdiri: H.ü.f.d. h.ü.f.d. A.M.Səfixanlı
Elmi rəhbər: A.H.Məmmədova
BAKI – 2023
Bakı Dövlət Universiteti “Əqli mülkiyyət hüququ” kafedrasının II kurs magistri Mirbaba Cavad oğlu Ağarəhimovun “Mədəni irsin rəqəmsallaşması və əqli mülkiyyət” mövzusunda dissertasiya işinə
R E F E R A T
Bir ölkənin mədəni tarixi onun şəxsiyyətinin və yer hissələrinin formalaşmasında vacibdir. Buraya tarixi yerlər, tikililər, sənət əsərləri, musiqi və folklor kimi müxtəlif maddi və qeyri-maddi sərvətlər daxildir. Bununla belə, mədəni irs təbii fəlakətlərdən tutmuş insan tərəfindən məhv edilmə və oğurluğa qədər çoxsaylı təhlükələrlə üzləşir. Bu, mədəni irsi hüquqi müdafiəsini diqqətlə nəzərdən keçirilməsini tələb edən vacib məsələyə çevirir. Eyni zamanda, mədəni irs hüquqi müdafiəyə və mühafizəyə layiq qiymətli sərvət kimi mühafizəsi, bu sahədə sahiblik və qorunub saxlanılması son dərəcə zəruri olan biliklər nəticəsində yaranan məhdudiyyətsiz bir elmi araşdırma sahəsidir. Həmçinin qeyd etmək lazımdır ki, mədəni irs onun rəqəmsallaşması, hüquqi bazalar və onların həyata keçirilməsi üçün hökumətlər, korporasiyalar və özəl sektor da daxil olmaqla bütün maraqlı tərəflərin əməkdaşlığını tələb edən elmi araşdırma sahəsi olmaqla yanaşı, bu gün də təkmilləşdirilməsinə ehtiyac vardır.
Başqa sözlə, mədəni irs əsrlər boyu miras qalmış, indi də istifadə olunan və gələcək nəsillər tərəfindən istifadə olunacaq bütün obyektlərin, resursların və adət-ənənələrin məcmusudur. Mədəni irs ona görə vacibdir ki, o, cəmiyyətin tarixini, adət-ənənələrini və dəyərlərini işıqlandırmaq yolu ilə onun şəxsiyyətini və xarakterini formalaşdırır. Bununla belə, mədəni irs hüquqi məsələlərdən, o cümlədən mülkiyyət, qorunma və mühafizə kimi məsələlərdən immun deyil. Bu esse arqumentləri dəstəkləmək üçün mətndaxili istinadlarla mədəni irslə bağlı bəzi hüquqi məsələləri müzakirə edəcək.
Mədəni irslə bağlı kritik hüquqi məsələlərdən biri də mülkiyyətdir. Arxeoloji ərazilər, artefaktlar və sənət əsərləri də daxil olmaqla bir sıra mədəni irs materiallarının sahibləri ilə bağlı mübahisələr baş verib. Mülkiyyət məsələləri müxtəlif millətlər, icmalar və ya insanlar arasında mövcud ola bilər. Məsələn, Britaniya səfiri Lord Elgin 19-cu əsrin əvvəllərində Afinadakı Parthenondan bir qrup klassik yunan mərmər heykəlini götürmüşdür və o vaxtdan onlar Britaniya Muzeyində nümayiş etdirilir. Yunanıstan uzun müddətdir ki, Mərmərlərin qanuni sahibinin kim olduğunu mübahisə edərək, onların qanunsuz olaraq alındığını və bərpa edilməli olduğunu iddia edir. Yunanıstan və Birləşmiş Krallıq hələ həll olunmamış mülkiyyət problemi üzərində mübahisə etməyə davam edir (Sullivan, 2017).
Mədəni irslə bağlı digər hüquqi məsələ mühafizədir. Mədəni irs ehtiyatları çox vaxt təbii fəlakətlər, iqlim dəyişikliyi, insan fəaliyyəti və ya silahlı münaqişələr səbəbindən zədələnmə, məhv edilmə və ya oğurlanma riski altındadır. Bununla belə, qorunma tədbirlərinin həyata keçirilməsi çətin ola bilər, xüsusən də mədəni irsin müntəzəm olaraq məhv edilmə hədəfinə çevrildiyi zaman siyasi iğtişaşlar və ya silahlı münaqişələr yaşayan xalqlarda (Saxena, 2021) .
Mədəni irslə bağlı digər hüquqi məsələnin onların qorunması məsələsidir. Qoruma mədəni irs ehtiyatlarının gələcək nəsillər üçün saxlanması və qorunması üçün görülən tədbirlərə aiddir. Konservasiya tədbirlərinə sənədləşdirmə, bərpa və konservasiya daxildir. Mədəni irs ehtiyatlarının korlanma, baxımsızlıq və ya köhnəlmə nəticəsində itirilməməsini təmin etmək üçün qorunma vacibdir. Məsələn, onun bütövlüyünü qorumaq və dağılmasının qarşısını almaq üçün daimi qulluq və bərpa tələb olunur. Bununla belə, mədəni irs materiallarının ilkin yerində və ya formasında dəyişikliklər edildikdə, qorunma üsulları bəzən mübahisə doğura bilər. Məsələn, 2001-ci ildə Taliban tərəfindən dağıdılmış Buddanın iki nəhəng heykəli olan Bamiyan Buddalarının bərpası mübahisə doğurmuşdur, çünki bəziləri bərpanın orijinal heykəlləri əks etdirməli olduğunu, bəziləri isə bərpanın tarixini əks etdirməli olduğunu iddia edir (Mäkinen, 2020).
Mədəni irs təkcə keçmişi qorumağı deyil, həm də bu günə və gələcəyə təsir etməyi əhatə edir. Kühne və Wetzel (2019) tərəfindən iddia edildiyi kimi, mədəni irs mədəni müxtəlifliyi, sosial birliyi və iqtisadi artımı təşviq etməklə davamlı inkişafa töhfə verə bilər. Bununla belə, mədəni irsin faydaları qeyri-qanuni alver, mənimsəmə və məhvetmə kimi hüquqi məsələlərlə pozula bilər. Qeyri-qanuni insan alveri mədəni irs ehtiyatlarının qeyri-qanuni olaraq sərhədlər boyunca ötürülməsinə aiddir və əksər hallarda mütəşəkkil cinayət şəbəkələri tərəfindən asanlaşdırılır. Mədəni irsin ticarətinin hər il milyardlarla dollar dəyərində olduğu təxmin edilir və mədəni irs ehtiyatlarının tükənməsinə və onların tarixi və mədəni əhəmiyyətinin itirilməsinə səbəb olur (Dewing, 2016). Mənimsəmə mədəni irs ehtiyatlarının kommersiya və ya siyasi məqsədlər üçün, çox vaxt onları müqəddəs və ya əhəmiyyətli hesab edən icmaların razılığı və ya kompensasiyası olmadan icazəsiz istifadəsinə aiddir. Mənimsəmə moda və ya sənətdə yerli dizaynların istifadəsindən tutmuş müqəddəs yerlərdə su elektrik bəndlərinin tikintisinə qədər dəyişə bilər (López, 2020). Məhv dedikdə, çox vaxt silahlı münaqişələr, təbii fəlakətlər və ya etinasızlıq nəticəsində mədəni irs ehtiyatlarının qəsdən və ya qəsdən zədələnməsi və ya itirilməsi başa düşülür. Məhv mədəni irs ehtiyatları ilə eyniləşən icmalar və bütövlükdə bəşəriyyət üçün dağıdıcı nəticələrə səbəb ola bilər.
Bu hüquqi problemləri həll etmək və mədəni sərvətləri qorumaq üçün beynəlxalq müqavilələr və hüquqi bazalar yaradılmışdır. Bununla belə, resursların çatışmazlığı, siyasi gözlənilməzlik və rəqabətli maraqlar da daxil olmaqla, bu hüquqi çərçivələri və razılaşmaları hərəkətə keçirməyi və onların icrasını çətinləşdirir.
Bu tezisin əsas məqsədi mədəni irsin rəqəmsallaşmasının hüquqi nəticələrini, əqli mülkiyyət hüququ sahəsində bu rəqəmsallaşma ilə əlaqəli ortaya çıxan hüquqi məsələləri həll etmək üçün lazım olduğunu göstərməkdir. Həmçinin bu sahədə mövcud problemlərin müəyyənləşdirilməsi və onları aradan qaldırmaq üçün həll yollarının inkişaf etdirilməsindən ibarətdir. Göstərilən məqsədə nail olmaq üçün tədqiqat işinin gedişində aşağıdakı vəzifələr qoyularaq həll edilmişdir:

• 
  Mədəni irisn tarixi inkişafının qısa təhlili;
  
• 
  Mədəni irsin anlayışı və əsas elementlərini müəyyənləşdirmək;
  
• 
  Mədəni irsin rəqəmsallaşmasından sonra mülkiyyət hüquqlarının kimə məxsus olmasını təhlil etmək;
  
• 
  Mədəni irsin rəqəmsallaşmasının əqli mülkiyyət hüququ sahəsindəki rolunu müəyyənləşdirmək;
  
• 
  Beynəlxalq və milli qanunvericilik çərçivəsində mədəni irsin rəqəmsallaşması və əqli mülkiyyət hüququ arasında olan əlaqənin təhlili.
  

Mədəni irsin rəqəmsallaşması keçmişimiz haqqında biliklərin qorunması, paylaşılması və əldə edilməsi üçün yeni imkanlar açıb. Əlyazmalar, fotoşəkillər, incəsənət əsərləri və musiqi kimi mədəni irs nümunələrinin rəqəmsallaşdırılması bu materialları qlobal auditoriya ilə bölüşməyə və gələcək nəsillər üçün qoruyub saxlamağa imkan verib. Bununla belə, bu üsul sahiblik, rəqəmsal mədəni irs resurslarına çıxışa nəzarət və əqli mülkiyyət hüquqları ilə bağlı problemləri də gündəmə gətirib. Qeyd etmək lazımdır ki, tədqiqat bu mövzu ətrafında bəzi problemli məsələlərin müzakirəsi və təhlilinə yönəlmişdir.
“Mədəni irsin hüquqi məsələləri” adlanan birinci fəsil üç paraqrafı əhatə edir. Birinci paraqrafda mədəni irsin bir cəmiyyət və ya qrup vasitəsilə həyata keçirilən fərqli obyektlər, adətlər və prinsiplər üçün ümumi termin olmasından bəhs edilir. Buraya mədəniyyətin həm konkret, həm də abstrakt elementləri, məsələn, binalar, artefaktlar, tarixi yerlər, adət-ənənələr, ənənəvi biliklər və folklor daxildir. Yəni, əsas etibari ilə mövzu üzrə istifadə olunan əsas anlayışlar verilir, onların mənası və hüquqi təbiəti xarakterizə edilir. Öz xüsusiyyətlərinə və təbiətinə görə mədəni irsin müxtəlif qruplara bölünə bilinməsinin tarixi və hüquqi aspektlərinə nəzərə yetirilmişdir.
Birinci fəslin ikinci paraqrafında isə mədəniyyət sərvətlərinin mühafizəsini tənzimləyən beynəlxalq müqavilələr, konvensiyalar və sazişlər, habelə yerli qanunlar və qaydalar kompleksinin hüquqi təhlilindən bəhs edilir. Mədəni irsin qorunması bəşəriyyət üçün mühüm məsələdir. Mədəni irs çox vaxt xalqın şəxsiyyəti və tarixi ilə güclü şəkildə bağlıdır və icmanın və ya ölkənin kollektiv yaddaşı kimi xidmət edir. Digər şeylər arasında o, strukturlardan, markerlərdən, obyektlərdən və mədəni mənzərələrdən ibarətdir. Təəssüf ki, silahlı müharibələr, təbii fəlakətlər, urbanizasiya və baxımsızlıq kimi bir sıra şeylər mədəni sərvətləri tez-tez təhlükə altında qoyur. Beynəlxalq ictimaiyyət bu narahatlıqlara qarşı çıxmaq üçün mədəni sərvətlərin qorunması üçün qanunvericilik bazası yaratmışdır. Bu sahədə ən mühüm beynəlxalq müqavilələrdən biri YUNESKO-nun Ümumdünya İrs Konvensiyasıdır. Onun məqsədi dünya mədəni və təbii irs yerlərini tapmaq, qorumaq və mühafizə etməkdir. Konvensiya irs obyektlərinin idarə edilməsi və mühafizəsi qaydalarını, habelə belə aktivlərin seçilməsi üçün bir sıra meyarları müəyyən edir.
Birinci fəslin üçüncü paraqrafı İP mühafizəsinin müxtəlif formalarını və onlardan bəzilərinin mədəni irsin kim qorunması üçün istifadə olunma şərtlərini təhlil edir. Gİ-lər konkret region və ya ölkədən gələn konkret məhsula istinad edən adın və ya simvolun icazəsiz istifadəsinə qarşı hüquqi müdafiəni təmin edir və beləliklə, əl işləri, tekstil və qida məhsulları kimi ənənəvi mədəni məhsulların qorunması üçün xüsusilə aktualdır. Qeyd olunan məsələlərin hüquqi aspektləri araşdırılır.
“Mədəni irsin rəqəmsallaşmasının başa düşülməsi” adlanan ikinci fəsil üç yarımfəsili əhatə edir. Bu fəsildə mədəni irsin rəqəmsallaşdırılmasının səbəbləri və nəticələri, rəqəmsal mədəni irs obyektlərinə çıxış və idarəolunma və bu kontekstdə əqli mülkiyyətin (ƏM) funksiyası arasındakı ziddiyyətlərlə yanaşı araşdırılmışdır. Rəqəmsal mədəni irs aktivlərinə daxil olmaq və onlardan istifadə etməkdə ƏM sahiblərinin maraqlarını daha geniş ictimaiyyətin maraqları ilə balanslaşdırmağa çalışan ictimai sahə və açıq məlumat rejimləri rəqəmsal mədəni irs üçün ƏM hüquqlarına əlavə iki istisna və məhdudiyyətdir ki, bu fəsildə onlar da nəzərdən keçirilmişdir.
İkinci fəslin birinci yarımfəsli mədəni irsin rəqəmsallaşması ənənəvi mədəni təcrübələrin, artefaktların və ifadə formalarının rəqəmsal formatlara çevrilməsinə aiddir. Bu fenomen mədəni istehsal, paylama və istehlak üçün yeni imkanlar yaradan rəqəmsal texnologiyaların və internetin yayılması ilə şərtlənir. Bu essedə mədəniyyətin rəqəmsallaşmasının səbəb və təsirlərini müzakirə edəcəyik və bu prosesin mədəni irslə münasibətimizi dəyişdirdiyi bəzi yolları araşdırılmışdır.
İkinci fəslin ikinci yarımfəslində rəqəmsal mədəni irsə sahiblik və nəzarət arasındakı ziddiyyət, eləcə də bunda ƏM-in rolu araşdırılmışdır. Mədəni irsin yaradılması, əldə edilməsi və yayılması rəqəmsal texnologiyanın inkişafı nəticəsində köklü dəyişikliklərə məruz qalmışdır. Ədəbiyyat, musiqi, film və tarixi artefaktlar da daxil olmaqla həm maddi, həm də qeyri-maddi mədəni sərvətlərin rəqəmsal təsvirləri rəqəmsal mədəni irs adlanır. O, mədəni irsin qorunması, paylaşılması və qlobal auditoriyaya təbliği üçün misilsiz imkanlar təqdim edir. Nəzarət və rəqəmsal mədəni materiala çıxış arasında münaqişə buna baxmayaraq, son illərdə daha da artıb. Rəqəmsal mədəniyyət sərvətlərinin sahibliyi və istifadəsi bu kontekstdə çox vacib olan əqli mülkiyyət (İP) qaydaları ilə tənzimlənir.
Eyni zamanda, bu fəsildə rəqəmsallaşan mədəni irsin rəqəmsallaşdıqdan sonra “Public Domain” və bu sahədəki istisnalar və məhdudiyyətlər məsələsi geniş müzakirə edilmişdir.
“Mədəni irsin rəqəmsallaşmasının praktiki məsələləri: Azərbaycan və Beynəlxalq təcrübə” adlanan üçüncü fəsil üç paraqrafı əhatə edir. Mədəni irs xalqın tarixini, adət-ənənələrini və dəyərlərini əks etdirən şəxsiyyətin mühüm aspektidir. Mədəni irsin rəqəmsallaşdırılması bu irsin qorunub saxlanması və təbliğində getdikcə daha vacib vasitəyə çevrilib, mədəni artefaktların daha geniş istifadəsinə və daha çox qiymətləndirilməsinə şərait yaradıb. Bununla belə, rəqəmsallaşma prosesi texniki məsələlərdən tutmuş hüquqi və etik problemlərə qədər bir sıra praktiki çətinliklər təqdim edir. Bu fəsildə biz beynəlxalq və Azərbaycan təcrübəsindən istifadə edərək rəqəmsal mədəni irsin qorunmasında milli siyasətlərin rolunu araşdırmışıq. Biz Avropa İttifaqının və digər ölkələrin mədəni irsinin rəqəmsallaşdırılması sahəsində təcrübələrini araşdırır, Azərbaycanda rəqəmsal mədəni irsin mövcud vəziyyətini və perspektivlərini qiymətləndiririk.
Tədqiqat işinin nəticə hissəsində araşdırılan mövzu ilə əlaqədar ümumiləşdirmələr aparılmış və bir sıra təkliflər verilmişdir. Əsas etibarilə burada mədəni irsin rəqəmsallaşamasından sonra onun qorunması və yayaılmasının təmin edilməsi üzünü Azərbaycan Respublikasının qanunvericilik çərçivəsində vahid elektron paltformanın yaradılması qənaətinə gəldim. Eyni zamanda, mədəni irs qorunub saxlanmağa və hüquqi müdafiəyə layiq olan qiymətsiz sərvət olduğu üçün Mülkiyyət, mühafizə və qorunma, qeyri-qanuni alver, mənimsəmə və məhvetmə kimi hüquqi məsələlər icmaların və cəmiyyətlərin mədəni irsinə təsir göstərir. Bu problemləri həll etmək üçün hüquqi bazalar və beynəlxalq müqavilələr yaradılmışdır, lakin onların icrası və icrası hökumətlər, icmalar və özəl sektor da daxil olmaqla bütün maraqlı tərəflərin əməkdaşlığını tələb edir. Nəhayət, bəşər mədəniyyətinin davamlılığının və müxtəlifliyinin qorunması, eləcə də davamlı inkişafın təmin edilməsi mədəni irsin qorunması və mühafizəsindən asılıdır. Ümumilikdə, təhlilimiz göstərdi ki, həm maddi, həm də qeyri-maddi mədəni irsin qorunması və təşviqi üçün müxtəlif hüquqi və praktiki vasitələrdən istifadə etmək nə qədər mühümdür. Bundan əlavə, o, rəqəmsal mədəni materiala giriş və ona nəzarət arasında balansın yaradılmasının zəruriliyini vurğulayır, eyni zamanda əqli mülkiyyətin qorunması tədbirlərinin onun qorunmasına və əlçatanlığına mane olmamasına əmin olur
Fikrimcə, mədəni irsin rəqəmsallaşmasının gələcək inkişafını təşviq etmək və rəqəmsallaşan əsərlərin yayılması və tətbiq olunmasını təmin etmək üçün aşağıdakı addımlar atılmalıdır:

• 
  Birincisi, bizim ən əsas təklifimiz rəqəmsallaşdırıldıqdan sonra mədəni irsin elektron platformalarda (saytlar, elektron daşıyıcılar və elektron hökumət portalları) yayılmasını təmin edən vahid mexanizmin yaradılmasıdır. Bu mexanizm hüquqi (əqli mülkiyyət hüquqları baxımından) və texniki (elektronlaşdırma və qanunvericilik texnikası baxımından) göstəriciləri əks etdirməlidir.
  
• 
  İkincisi, mədəni irs institutlarının, yaradıcılarının və geniş ictimaiyyətin hüquq və maraqlarını qorumaqla yanaşı, rəqəmsal mədəni irsə giriş sərbəst şəkildə təmin edilməlidir.
  
• 
  Üçüncüsü, maraqlı tərəflər mədəni irsin rəqəmsallaşdırılması və qorunması üçün ən yaxşı təcrübələrin işlənib hazırlanması və həyata keçirilməsi üçün birgə çalışmalıdırlar.
  
• 
  Dördüncüsü, mədəni irsin dünya miqyasında qorunmasına və təbliğinə zəmanət vermək üçün beynəlxalq əməkdaşlıq və məlumat və təcrübə mübadiləsi təşviq edilməlidir.
  

Sonda qeyd etmək lazımdır ki, mədəni materialın rəqəmsallaşdırılması müxtəlif tərəflər arasında diqqətli düşünməyə və əməkdaşlığa çağıran mürəkkəb və çoxşaxəli mövzudur. Rəqəmsal mədəni irsin hüquqi, əqli mülkiyyəti və praktiki çətinlikləri və imkanlarını həll etməklə mədəni irsin qorunub saxlanmasına, təbliğinə və gələcək nəsillərin faydalanması və qiymətləndirilməsi üçün əlçatan olmasına əmin ola bilərik.