Reja: Axborot xavfsizligi tushunchasi va samaradorligi ko’rsatkichi

a

b

c

d

e

f

g

h

i

j

к

I

m

f

g

h

i

j

к

I

m

n

о

P

q

r

14

15

16

17

18

19

20

21

22

23

24

25

26

л

о

P

q

r

5

t

u

V

w

X

t

I

л

t

и

V

w

X

t

z

a

b

c

d

e

Uzatilayotgan ochiq matn birinchi satrdagi harflardan tashkil topadi. Masalan, Yuliy Sezaming mashhur vine vide vice - keldirn kо‘rdim yengdim iborasidagi harflar yuqoridagi jadvalda ko'k rang bilan ajratilgan.

4	5	9	11	14	22
d	e	i	k	n	V
i	j	n	P	s	a
ansj anij anpj

Ushbu harflarga mos ravishda ikkinchi satrdagi ma’nosi tushunarsiz so‘zlardan tashkil topgan ketma-ketlig shifrogramma hosil bo'ladi. Shifrogrammani ochish uchun qabul qiluvchida 5 raqami kalit bo'ladi. Birinchi jadvaldagi ikkinchi satr harflariga mos ravishda birinchi satrdan boshlang‘ich matn qaytadan hosil qilinadi.
Ushbu shifrlash usuli eng sodda usul hisoblanadi, shifrning kalitini bil- magan shaxs 25 ta variantni qarab chiqib, kalit noma’lum bo‘lsa-da, yopiq matnni ochish imkoniyatiga ega bo‘ladi.
1550-yilda o'quvchilarga kub tenglamani yechish yo‘lini birinchi bo‘lib aniqlagan italyan matematigi Djerolamo Kardano “De subtilitate libri xxi” risolasida trafaret deb nomlangan shifrlash usulini e’lon qildi. Bu usulga ko‘ra maxfiy matn biror kattaroq oddiy mazmunli maktubni ichiga joylashti- rilib jo'natiladi. Maktubni ustiga ma’lum bir qonuniyatda yasalgan Kardano trafareti yotqiziladi, natijada maxfiy xabar ochiladi:

Djerolamo Kardano
(1501-1576 yillar)

Yuqorida keltirilgan shifrlash usullari uchun kalit lokal tarmoq kom­pyuter tizimidagi faqatgina uzatuvchi va qabul qiluvchining o'zlarigagina ma’lum bo‘lishi talab etiladi. Aks holda ma’lumotning maxfiyligini saqlash mumkin emas.

Simmetrik yopiq kalitlar usuli - kalitning faqat uzatuvchi va qabul qiluvchiga ma’lum bo‘lishidir.
Zamonaviy kriptografik usullar yordamida axborot xavfsizligini to‘la ta’minlanishi uchun quyidagi shartlar bajarilishi zarur:

• 
  shifrlangan ma’lumotni faqat kalit ma’lum bo‘lganda ochish mumkin bo‘lishi zarur;
  
• 
  shifrlangan ma’lumot qismi bo‘yicha shifrlash kalitni aniqlash uchun zarur bo‘lgan amallar soni kalitlarning mumkin bo‘lgan variantlari umumiy sonidan kam bo‘lmasligi kerak;
  
• 
  shifrlash algoritmini qo’llash jarayonida о’zgarmay qolishi zarur;
  
• 
  kalitlar oson aniqlanadigan bo‘lishi mumkin emas;
  
• 
  shifrlangan matn uzunligi boshlang^’ich matn uzunligiga teng bo‘lishi zarur.
  

4. Kompyuter viruslari o‘zini-o‘zi ko‘paytirib, dasturlar va xotiraning tizimli sohalariga kira oluvchi buzg‘unchi dasturlardir.
Viruslarning asosiy maqsadi kompyuterlarni bir maromda ishlash tizimiga zarar yetkazish, foydalanuvchilarni kompyuter tarmoqlaridagi ma’lumotlar va axborotlar manbalaridan foydalanishni cheklashdan iborat.
Umuman olganda, buzg‘unchi dasturiy ta’minotning barchasi umumiy nom ostida viruslar deb ataladi. Kelib chiqishi venger bo‘lgan Amerikalik olim Djon fon Neyman 1951-yili o‘zi ko'payuvchi dasturlar mexanizmi nazariyasini taklif qiladi.
Birinchi viruslar sifatida Apple II shaxsiy kompyuterlari uchun 1981-yilda yaratilgan Virus 1,2,3 va Elk cloner dasturlari hisoblanadi. 1996-yilda Windows uchun Win95.Boza deb nomlanuvchi birinchi virus yaratildi.
Hozirgi paytda ijtimoiy axborot texnologiyalarida spam va fishing viruslari keng tarqalmoqda.
Kompyuterning viruslar bilan zararlanganligi quyidagi belgilarda namoyon bo‘ladi:

• 
  ekranda kutilmagan xabar, tovush yoki tasvirlar hosil bo‘ladi;
  
• 
  kompyuterda noma’lum dasturlarning ishga tushishi;
  
• 
  kompyuter tez-tez “osilib” qolishi yoki sekin ishlashi;
  
• 
  fayllar yo‘qolib yoki kengaytmasining o‘zgarib qolishi.
  

Oldinlari turli ko‘ngilochar dasturlar jamlangan ma’lumot tashuvchi disketlar virus tarqalishining asosiy vositasi hisoblangan bo‘lsa, hozirgi paytga kelib, lokal va internet tarmoqlari orqali tarqalayotgan viruslar asosiy xavf manbaiga aylanib bormoqda.
Fayl-viruslarning tarqalish mexanizimi .exe fayllarning boshlang'ich qismlariga joylashib, o‘z-o‘zini ko‘paytirishga asoslangan. Ushbu virus ma’lum davrda uxlash holatida saqlanishi mumkin va zararlangan faylni vaqt-soati kelganda ishlatilishi natijasida kompyuter faoliyat ko‘rsatayotgan tarmoqdagi barcha .exe fayllar orqali halokatli vaziyatlarni hosil qilishi mumkin.
Hozirgi paytda virus tarqalishida fleshkalar, raqamli fotoapparatlar, mobil telefon va smartfonlar asosiy omilga aylanib bormoqda.
Troyan nomi ostida ma’lum bo‘lgan virus kompyuter xotirasiga biror ochiq dasturiy ta’minot ko‘rinishida kiradi va axborotni yig‘ish, kerakli manzilga jo‘natish, kompyuter tizimini ishdan chiqarish, kompyuter resurslaridan g‘ayriqonuniy maqsadlarda foydalanish vazifalarini bajaradi.
Internet tizimlarida yaratilayotgan turli dasturiy ta’minotlarning mavjud yetishmovchiliklardan foydalanishga mo‘ljallangan “chuvalchang” viruslari keng tarqalgan.
Viruslarni kompyuter xotirasiga kirib olishini istisno qilish uchun quyidagi xavfsizlik tadbirlariga amal qilish lozim:

• 
  adminstratorning alohida imkoniyatlar yaratuvchi yozuvlaridan zarurat tug‘ilmasa, foydalanmaslik;
  
• 
  shubhali manbalardan kelgan noma’lum fayllarni ishga tushirmaslik;
  
• 
  tizimli fayllarni ruxsatsiz o'zgartirmaslik.
  
• 
  Kompyuter viruslarini aniqlash va yo‘qotish, ulardan himoyalanish uchun yaratilgan maxsus dasturlar antiviruslar deb ataladi.
  

Antiviruslar quyidagi turlarga bo'linadi:

• 
  detektor - dasturlar;
  
• 
  doktor - dasturlar;
  
• 
  revizor - dasturlar;
  
• 
  filtr - dasturlar.
  

Detektor - dasturlar oldindan ma’lum bo‘lgan virus belgilarini tahlil qilish orqali borligi aniqlangandan so‘ng, ushbu virus mavjudligi haqida ma’lumot chiqaradi.
Doktor - dasturlar viruslarni topibgina qolmay, undan kompyuter dasturlarini xalos qiladi, ya’ni davolaydi. Ushbu dasturlar ichida keng tarqalganlari polifagi deb ataluvchi bir yo‘la ko‘p turli viruslarni topishga va yo‘qotishga mo'ljallangan doktor-dasturlarni alohida ta’kidlashimiz mumkin. Ularning ichida eng mashhurlari Kaspersky Antivirus, Norton Antivirus, ESET ENDPOINT Antivirus va Doktor Web lar hisoblanadi.
Antiviruslar ichida eng ishonchli himoya vositasi sifatida revizor - dasturlar hisoblanadi. Revizorlar kompyuterdagi dasturlarning viruslar bilan zararlanmagan dastlabki holatini yodda saqlaydi va joriy holatni solishtirib boradi. Solishtirish jaroyonida faylning uzunligi, faylning nazorat yig‘indisi, dasturni takomillashtirilgan vaqti, sanasi va boshqa parametrlar tekshiriladi va yig‘ilgan ma’lumotlar tahlil qilinib viruslar yo‘q qilinadi. Revizor - dasturlar jumlasiga keng tarqalgan Kaspersky Monitor dasturini misol qilishimiz mumkin.
Filtr - dasturlar yoki “qorovul”lar ixcham rezident fayllar bo‘lib, kompyuter faoliyatidagi shubhali harakatlarni tekshirib boradi va eng boshlang‘ich holatida, ya’ni ko‘payishga ulgurmasdan aniqlaydi. Masalan:

• 
  .com, .exe kengaytmalarni o‘zgartirishga bo‘lgan urinishlar;
  
• 
  fayl atributlarini o‘zgartirish;
  
• 
  qattiq disklarning boshlang’ich boot sektorlariga yozuvlar kiritish;
  
• 
  tashqaridan rezident dasturlar kiritilishini nazoratga olish.
  

Doctor Web polifag dasturi polimorf (turli darajali imkoniyatlarga ega) viruslarga qarshi kurashish uchun mo‘ljallangan. Uning ishlash mexanizmi boshqa antivirus dasturlariga o‘xshashdir.
Kompyuter ESET ENDPOINT Antivirus dasturi bilan himoyalangan bo‘lsa, dasturga murojaat qilinganda, ekranda muloqot darchasi ochiladi. Ushbu darchaning umumiy ko‘rinishi quyidagicha:

• 
  состояние защиты - kompyuterning viruslardan himoyalanish holatini aks ettirish;
  
• 
  сканирование - kompyutemi viruslardan tekshirish, viruslarni yo'qotish va dasturlarni davolash;
  
• 
  обновление - antivirus dasturlari bazasini yangilash;
  
• 
  настройка - dasturni sozlash ishlarini amalga oshirish;
  
• 
  служебные программы - xizmatchi dasturlaridan foydalanish;
  
• 
  справка и поддержка - ma’lumot va qo‘llab-quvvatlash kabi bo‘limlarga ega.
  

Himoyalanish holati faollashtirilishi natijasida kompyuterning himoyalanish darajasi va bazasini yangilash zaruriyati borligi haqida ma’lumotga ega bo‘lamiz.
Tekshirish funksiyasini faollashtirib kompyuterning tezkor xotirasi, qattiq va yumshoq disklar virusga tekshiriladi. Zarur bo‘lgan hollarda faqat xotiraning kerakli sohasini Выборочная проверка - tanlab tekshirish qismi orqali amalga oshirilishi mumkin.
Internet tarmog‘iga ulangan kompyuter Обновление - yangilash yordamida eng kamida bir oyda bir marta antiviruslar bazasini yangilab turish zarur. Buning natijasida foydalanuvchi kompyutemi jahon hisoblash to‘rida to'xtovsiz ishlab chiqilayotgan yangi viruslardan himoyalanishni mustahkamlaydi.
Sozlash qismi yordamida kompyuterda joriy vaqt rejimida fayl tizimini, yaratilayotgan hujjatni, internet tarmog‘i orqali amalga oshirilishi mumkin bo‘lgan tajovuzning oldini olish kabi himoyalash vositalari faoliyatini tashkil etishi mumkin.
Ishchi dasturlar yordamida kompyuterni himoyalash rejasini amalga oshirish, statistikasi va monitoringini olib borish, zaruriyat bo‘lganda qaytadan tiklash uchun ehtiyot disklarini yaratish kabi vazifalarni bajarish mumkin.
Kaspersky antivirus dasturi ko‘p tarmoqli va keng imkoniyatli antivirus dasturi hisoblanadi. Dasturga murojaat qilinganda, ekranda muloqot darchasi ochiladi. Ushbu darchaning umumiy ko'rinishi quyidagicha:

• 
  компьютер защищен - kompyuteming viruslardan himoyalanish holatini aks ettirish;
  
• 
  проверка - kompyuterni viruslardan tekshirish, viruslarni yo'qotish va dasturlarni davolash;
  
• 
  обновление - antivirus dasturlari bazasini yangilash;
  
• 
  отчеты - antivirus dasturi tomonidan amalga oshirilgan tadbirlar hisobotini chiqarish;
  
• 
  экранная клавиатура - ekranda ramziy klaviaturani faollashtirish;
  
• 
  больше функции - antivirus dasturining qo'shimcha imkoniyatlarini namoyish etish.
  

Проверка bo‘limi orqali quyidagi ishlami amalga oshirish mumkin:
полная проверка - kompyuteming barcha qismlarini to’la tekshirish;

• 
  быстрая проверка - operatsion tizimning faollashtirilishida bosh­lang^’ich fayllarni tezkor tekshirish;
  
• 
  выборочная проверка - tanlab olingan obyektlarni tekshirish;
  
• 
  проверка внешних устройств - kompyuterning tashqi qurilmalarini tekshirish;
  
• 
  отчеты - bo'limini faollashtirish orqali ekranda antivirus dasturi tomonidan amalga oshirilgan ishlarning to‘la ro‘yxatini chiqarish.
  

Ushbu antivirus dasturlaridan foydalanilinsa, kompyuterda saqlanayotgan ma’lumotlarning bir butunligini hamda kompyuterga o‘rnatilgan Win­dows operatsion sistemasining xatosiz ishlashini ta’minlash mumkin. Kompyuter viruslari o‘zini-o‘zi ko‘paytirib, dasturlar va xotiraning tizimli sohalarida faoliyat ko‘rsatuvchi buzg'unchi dasturlar turiga kiradi.
5. Mamlakatimiz milliy iqtisodining hyech bir tarmog’i samarali va mo’tadil tashkil qilingan axborot infratuzilmasisiz faoliyat ko’rsatishi mumkin emas. Hozirgi kunda milliy axborot resurslari xar bir davlatning iqtisodiy va xarbiy salohiyatini tashkil qiluvchi omillaridan biri bo’lib xizmat kilmokda. Ushbu resursdan samarali foydalanish mamlakat xavfsizligini va demokratik axborotlashgan jamiyatni muvaffaqiyatli shakllantirishni ta’minlaydi. Bunday jamiyatda axborot almashuvi tezligi yuksaladi, axborotlarni yig’ish, saqlash, qayta ishlash va ulardan foydalanish bo’yicha ilg’or axborot – kommunikasiyalar texnologiyalarini qo’llash kengayadi. Turli xildagi axborotlar xududiy joylashishidan qat’iy nazar bizning kundalik hayotimizga Internet halqaro kompyuter tarmog’i orqali kirib keldi. Axborotlashgan jamiyat shu kompyuter tarmog’i orqali tezlik bilan shakllanib bormokda. Axborotlar dunyosiga sayohat qilishda davlat chegaralari degan tushuncha yo’qolib bormokda. Jahon kompyuter tarmog’i davlat boshqaruvini tubdan o’zgartirmoqda, ya’ni davlat axborotlarning tarqalishi mexanizmini boshqara olmay qolmoqda. Shuning uchun xam mavjud axborotlarga noqonuniy kirish, ulardan foydalanish va yo’qotish kabi muammolar dolzarb bo’lib qoldi. Bularning bari shaxs, jamiyat va davlatning axborot xavfsizligi darajasining pasayishiga olib kelmoqda. Davlatning axborot xavfsizligini ta’minlash muammosi milliy xavfsizlikni ta’minlashning asosiy va ajralmas qismi bo’lib, axborot himoyasi esa davlatning birlamchi masalalariga aylanmoqda.Hozirgi kunda xavfsizlikning bir qancha yo’nalishlarini qayd etish mumkin. Axborotning muximlik darajasi qadim zamonlardan ma’lum. Shuning uchun ham qadimda axborotni himoyalash uchun turli xil usullar qo’llanilgan. Ulardan biri – sirli yozuvdir. Undagi xabarni xabar yuborilgan manzil egasidan boshqa shaxs o’qiy olmagan. Asrlar davomida bu san’at – sirli yozuv jamiyatning yuqori tabaqalari, davlatning elchixona rezidensiyalari va razvedka missiyalaridan tashqariga chiqmagan. Faqat bir necha o’n yil oldin hamma narsa tubdan o’zgardi, ya’ni axborot o’z qiymatiga ega bo’ldi va keng tarqaladigan mahsulotga aylandi. Uni endilikda ishlab chiqaradilar, saqlaydilar, uzatishadi, sotadilar va sotib oladilar. Bulardan tashqari uni o’g’irlaydilar, buzib talqin etadilar va soxtalashtiradilar. Shunday qilib, axborotni himoyalash zaruriyati tug’iladi. Axborotni qayta ishlash sanoatining paydo bo’lishi axborotni himoyalash sanoatining paydo bo’lishiga olib keladi.