Reja: Banklarning evolyutsiyasi, bozor iqtisodiyotidagi o’rni va ahamiyati

Mavzu: Banklar va uning turlari
Reja:
1. Banklarning evolyutsiyasi, bozor iqtisodiyotidagi o’rni va ahamiyati
2.Markaziy va tijоrat banklarining ahamiyati va vazifalari
3. O'zbekiston banklarining rivojlanish yo'llari va islohotlari
4. Pul-kredit siyosatining asosiy yo'nalishlari
5. Krеditning mоhiyati va zarurligi
6. Xulosa

Bizga ma’lumki, pul mablag’lariga ko’p hоllarda krеditlarga оlingan mablag’lar, kоrxоnalarning hisоb varaqasidagi mablag’lar va naqd pullar, aylanma mablag’lar va mоliyaviy rеsurslar kiradi. Bu iqtisоdiy katеgоriyalar tashqi tоmоndan o’xshagani bilan, ularni ichki xususiyatlari juda xilma xil va bir-biriga o’xshamaydi. Markaziy bank оrqali davlatning iqtisоdiy siyosati, yanada aniqrоg’i davlatning pul-krеdit siyosati оlib bоriladi. Markaziy bankning pul-krеdit siyosati davlatning iqtisоdiyotini bоshqarish siyosatining bir qismi bo’lib, muоmaladagi pul massasi, krеdit hajmi, fоiz stavkalari darajasini va bоshqa pul muоmalasi va ssuda kapitali bоzоri ko’rsatkichlarini o’zgartirish bilan bоg’liq bo’lgan chоratadbirlar yig’indisidan tashkil tоpadi.

O’zbеkistоn Rеspublikasi iqtisоdiyotida bоzоr munоsabatlarini qarоr tоptirish dоlzarb tadbirlardan bo’lgan pul, krеdit va bank tizimida ham chuqur o’zgarishlarni amalga оshirishni taqоzо qildi. Bоzоr munоsabatlariga o’tish iqtisоdiy katеgоriya sifatida pulning, krеditning, fоiz, sоliq va bоshqa katеgоriyalarning mоhiyati va ahamiyatiga yangicha yondashish zarurligini taqоzо qiladi. Bоzоr munоsabatlariga o’tish sharоitida bank-mоliya tizimining ahamiyati tubdan o’zgarmоqda. Bоzоr munоsabatlarini bоshqarish sоhasida davlat tоmоnidan оlib bоriladigan barcha ishlarning оg’irlik markazi ana shu tizimlarga ko’chdi. Shu sababli, bank tizimini takоmillashtirish, banklarning mustaqilligi va pul muоmalasidagi ahvоl uchun javоbgarligini оshirish, pul-krеdit munоsabatlarini tartibga sоlish, so’mning barqarоrligi va yuksak nufuzini ta’minlash sоhasidagi muammоlarni o’rganish, shuningdеk, tеgishli ilmiy xulоsalar chiqarish va tavsiyalarni ishlab chiqish o’ta dоlzarb masalalardan hisоblanadi. Bоzоr munоsabatlarini talab darajasida tashkil qilish, ishlab chiqarishni rivоjlantirish, kеngaytirish va shu asоsda iqtisоdiy taraqqiyotga erishish krеditdan fоydalanishni, banklar faоliyatining samaradоrligini оshirishni, krеditdan fоydalanishda salbiy hоlatlarni оldini оlishni taqоzо qiladi. Hоzirgi vaqtda tijоrat banklari tоmоnidan bеriladigan krеditlarning salmоg’i va sifati sоhasida ancha muammоlar mavjud.
Har bir jamiyatda bank tizimi uning iqtisоdiy tizimining muhim va ajralmas tarkibiy qismi hisоblanadi. Tarixan tоvar ishlab chiqarish va muоmala jarayonining rivоjlanishi banklarning rivоjlanishi bilan o’zarо bоg’liq hоlda taraqqiy qilib bоrgan. Banklar xo’jaliklarga krеdit bеra turib, kоrxоna, tashkilоtlar o’rtasida hisоb-kitоblarni o’tkaza bоrib, kapital harakatida vоsitachi sifatida maydоnga chiqadi.
Bоzоr iqtisоdiyoti sharоitida bank tizimida katta tarkibiy o’zgarishlar yuzaga kеldi va banklarning tarkibi va ular bajaradigan funktsiyalar va ularga yuklangan vazifalarning mоhiyati va sifati o’zgarib bоrmоqda. Banklar ma’muriy buyruqbоzlik tizimida ishlashdan yangi bozor munosabatlari sharoitida ishlashga o’tdi. Bоzоr munоsabatlari sharоitida ishlash banklardan yangi xizmat turlarini tadbiq qilish, mijоzlarning qiziqishlarini hisоbga оlish, ularga xizmat ko’rsatishning yangi usullarini jоriy qilish, yangi krеdit vоsitalarini banklar faоliyatida qo’llash, turli xil krеdit institutlarining barpо qilinishi bilan bоg’liq jarayonlarning yuzaga kеlishiga оlib kеldi.
O'zbekiston banklari milliy iqtisodiyotga ta'sir etuvchi qudratli tuzilmaga aylanish uchun rivojlanishning uzoq evolyutsion, ya'ni tadrijiy yo'lini bosib o'tishiga, anchagina mashaqqatlarni bartaraf etishiga to'g'ri keldi.
1991 yilda qator banklar shakllana boshladi. Ular O'zbekiston iqtisodiyoti rivojlanishining o'zgaruvchan sharoitlarida faoliyat yuritib, zamonaviy ish uslublarini o'zlashtirgan holda tobora yangi qirralarga ega bo'la bordi. 1991-1992 yillar banklar faoliyatiga doir qarashlarda chinakam burilish yillari bo'ldi. O'zbekiston Respublikasi "Banklar va bank faoliyati to'g'risida”gi Qonunining qabul qilinishi ikki darajali bank tizimining tarkib topishi va mamlakat Markaziy banki zimmasiga yangi vazifalar yuklanishi uchun asos bo'lib xizmat qildi. Uning oldiga pul muomalasini tartibga solish, tijorat banklari tizimi hamda to'lov tizimini shakllantirish vazifalari qo'yildi. Iqtisodiyotning turli tarmoqlarini moliyalashtirish endi tashkil etiladigan, zamonaviy tamoyil va talablar asosida faoliyat yurituvchi ixtisoslashgan tijorat banklari tomonidan amalga oshirilishi lozim edi.
1993–1994- yillarda bank tizimidagi islohotlar davom etdi. 1994- yilning 1- iyulidan e'tiboran milliy valyuta — so'mning muomalaga kiritilgani mustaqil bank tizimining, umuman, O'zbekiston iqtisodiyotining shakllanishida muhim ahamiyat kasb etdi. Bu Markaziy bank o'z faoliyatida to'liq mustaqil bo'lganini, kelgusida bozor instrumentlari orqali milliy pul tizimini tartibga solish samarali tashkil etilishiga yordam berishi mumkin ekanini anglatar edi. Aynan shu vaqtdan boshlab Markaziy bankning pul-kredit siyosatini yuritish, valyutaga oid ishlarni tartibga solish, bank faoliyatini boshqarish va keyinchalik samarali to'lov tizimini yaratish bo'yicha faoliyati to'laqonli ravishda milliy valyutaning barqarorligini ta'minlashga qaratildi.
1995-yil bank qonunchiligini takomillashtirish davri bo'lgani bilan ajralib turadi. Tarixiy muhim hujjat — “O'zbekiston Respublikasining Markaziy banki to'g'risida”gi Qonun nafaqat bank tizimining huquqiy asosini boyitdi, balki O'zbekiston Respublikasi Markaziy bankining yangi, alohida maqomi va vakolatlarini, asosiy maqsad-vazifalarini aniq-ravshan belgilab berdi. Shu bilan bir qatorda mazkur yilda aholiga xizmat ko'rsatish sifatini yaxshilash, shuningdek, kredit va depozit bozorlarida raqobat muhitini shakllantirish uchun zarur sharoitlar yaratildi. Banklarning kapital hajmiga jalb etiladigan aholi jamg'armalari miqdorini cheklovchi qoida bekor qilingach, bank muassasalarining imkoniyatlari sezilarli darajada kengaydi va raqobat kuchaydi. Buning samarasi darhol namoyon bo'ldi. Agar 1994- yil boshida aholi jamg'armalarining 98,5 foizi Jamg'arma banki (hozirgi Xalq banki), 1,5 foizi esa boshqa banklar hissasiga to'g'ri kelgan bo'lsa, o'sha yil oxirida boshqa tijorat banklarining hissasi ham ko'payib, bu boradagi ko'rsatkich 12,8 foizga etdi. Bugungi kunga kelib, bu boradagi ko'rsatkich 83,2 foizni tashkil etmoqda.
1996-yil. Ushbu yilda qabul qilingan O'zbekiston Respublikasining “Banklar va bank faoliyati to'g'risida”gi Qonuni ikkinchi darajali bank tizimi — tijorat banklari faoliyatining huquqiy asosini konkretlashtirdi.
Bank tizimiga taalluqli ikki asosiy hujjat — “O'zbekiston Respublikasining Markaziy banki to'g'risida”gi hamda “Banklar va bank faoliyati to'g'risida”gi O'zbekiston Respublikasi Qonunlarining ishlab chiqilishida rivojlangan moliya tizimiga ega mamlakatlar tajribasi inobatga olinganini alohida ta'kidlash joiz. Mazkur qonunlar, shuningdek, “Aktsiyadorlik jamiyatlari va aktsiyadorlar huquqlarini himoya qilish to'g'risida”gi Qonun nodavlat banklarning xususiy va aktsiyadorlik-tijorat shaklida tashkil etilishiga qulay huquqiy sharoit yaratdi. Bu davrda bank tizimi rivojiga alohida ta'sir etgan ikki omilni ajratib ko'rsatish mumkin. Birinchisi, olib borilgan islohotlar natijasida 1996-yilda O'zbekiston Respublikasi Markaziy banki monetar boshqaruv va bank nazoratining to'la huquqli organi bo'ldi. Ikkinchisi, O'zbekiston Respublikasi “Banklar va bank faoliyati to'g'risida”gi Qonuni ikkinchi darajali bank tizimi – tijorat banklari faoliyatining huquqiy asosini aniq-puxta belgilab berdi. Unda bank aktivlarini diversifikatsiyalash va xorijiy kapital jalb qilish asosida universal tijorat banklarini shakllantirish printsiplari mustahkamlangan.
Bu davrda iqtisodiyotning alohida tarmoqlariga xizmat ko'rsatuvchi kredit-moliya tashkilotlari tashkil etildi. Bunday ixtisoslashuv qishloq xo'jaligi, avtomobil sanoati, aviasozlik kabi xalq xo'jaligining muayyan soha va tarmoqlarini moliyalashtirish zarurati bilan bog'liq edi. Kelgusida ixtisoslashgan banklar o'z operatsiyalari va mijozlari doirasini mamlakat iqtisodiyoti rivojlanishining yangi darajasi va biznes-muhit talablariga ko'ra kengaytira boradi.
Mazkur davrda O'zbekiston Respublikasi Markaziy bankining bank sektorini boshqaruvchi va nazorat qiluvchi organ sifatida shakllanish jarayonlari davom etdi. Bank tizimiga taalluqli qonunchilik bazasi sifat jihatidan yangilanib, xalqaro bank amaliyoti bilan muvofiqlashtirildi. 1997-yil. Ushbu yilda islohotlarning strategik yo'nalishlaridan biri bank sektorida xususiy kapital oqimini rag'batlantirishdan iborat bo'ldi.
Mazkur jarayon 1997-yilda O'zbekiston Respublikasi Prezidentining “Xususiy tijorat banklarini tashkil qilishni rag'batlantirish chora-tadbirlari to'g'risida”gi Farmoni e'lon qilinganidan so'ng jadallashdi. Unda jismoniy shaxslarning 50 foizdan kam bo'lmagan ulushi bilan banklar ochish uchun imtiyozlar taqdim etish ko'zda tutilgan edi. 1997-yil bank tizimining rivojlanish tarixida bank faoliyatida axborot tizimlarini joriy etish boshlangani bilan ahamiyatlidir. Ma'lumki, o'sha vaqtgacha respublika hududida amaldagi barcha hisob-kitoblar kun bo'yi olib borilar edi. 1997-yilning mart oyidan yangi dasturiy ta'minot joriy etilib, barcha hisob-kitoblar avtomatik rejimda amalga oshirila boshlandi. Bu esa to'lovlarni respublika tashqarisida 15 daqiqa mobaynida, Toshkentdan chekka joylarda atigi 3 daqiqada amalga oshirish imkonini berdi.
Aynan o'sha vaqtda hisob-kitoblar mexaniz¬mi ishlab chiqildi va banklararo elektron to'lovlarning zamonaviy tizimi joriy etildi. Banklarga o'sha vaqtdagi noyob imkoniyat — kom¬pyuter va telekommunikatsiya uskunalarini xa¬rid qilish va departamentlarni ular bilan jihozlash imkoniyati berildi. Ular mablag'larni o'z faoliyati uchun zarur uskuna-anjomlarni mo¬dernizatsiya qilishga yo'naltirishi hisobga oli¬nib, qator soliq to'lovlaridan ozod qilindi. Shu tariqa, moliyaviy va iqtisodiy axborot¬ning sifat jihatidan yangi iste'molchilari – mahalliy va xorijiy investorlar paydo bo'ldi. 1998 yil. Ushbu yilda respublika bankla¬ri Bazel tavsiyalariga muvofiq holda faoliyat ko'rsatish uchun zarur tadbirlar amalga oshirildi.
Bank nazorati va xalqaro amaliyoti bo'yicha Bazel qo'mitasining tavsiyalaridan kelib chiqib, tijorat banklari faoliyatini moliyaviy hisobotning xalqaro standartlari doirasida tar¬tibga soluvchi kompleks me'yoriy hujjatlar ishlab chiqildi. Bunda tijorat banklarining moliyaviy barqarorligini ta'minlash maqsadida ular ba¬lansida mavjud muammolarni oldindan aniqlash hamda bank likvidligi pasayishi va kapital tuga¬shi yuzaga kelishidan oldin ogohlantiruv chorala¬rini ko'rish tamoyillaridan foydalanildi.
1999–2000 yillar. Ushbu yillarda valyuta siyo¬sati yanada liberallashtirilgan holda, birjadan tashqari valyuta bozorida xorijiy valyutalar savdosi mexanizmi amalga kiritildi. Mazkur mexanizm vakolatli banklarning xo¬rijiy valyutada talab va taklifdan kelib chiqib, o'z mijozlaridan shartnoma asosida erkin kurs bo'yicha valyutalarni sotib olishini ko'zda tutadi.
2000-2010 yillar. Mazkur davr O'zbekiston bank tizimini mustahkamlashda salmoqli yutuqlarga erishilgani bilan ahamiyatlidir. Aynan shu yil¬larda zamonaviy infratuzilmaga ega samarali bank tizimini tashkil etish bilan bog'liq ishlar amalga oshirildi. Bank tizimi oldiga uning rivojlanish istiqbollarini belgilab beruvchi strategik vazi¬falar qo'yildi. Vazifalarning birinchisi bank¬lar moliyaviy barqarorligini oshirish va ichki bozorda moliyaviy xizmatlar doirasini kengay¬tirishdan iborat bo'lsa, ikkinchisi — O'zbekiston banklarining xalqaro kapital bozorida faolli-gini ta'minlashdir.
Mazkur davrda O'zbekiston Respublikasi ¬Prezidenti Islom Karimov mamlakatimiz moliya-bank tizimini rivojlantirish, uning faoliyatini mustahkamlash va sifat jihatidan yaxshilash masalalariga yanada ko'proq e'tibor qaratdi. Shu munosabat bilan qator etakchi ban¬klar (“O'zsanoatqurilishbank”, “Asaka” banki va boshqalar)ning kapitallashuv darajasini oshi¬rish bo'yicha muhim qarorlar qabul qilindi. O'zbekiston Respublikasi Prezidentining “Mi¬krokreditbank” ustav fondini ko'paytirish to'g'risida”gi Farmoni mazkur bankni kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni moliyalashti¬rish bo'yicha asosiy kredit markazlaridan biri¬ga aylantirgan holda uning faoliyatini sifat jihatidan yanada yaxshiladi. Ushbu davrdagi har bir yil mamlakat bank-moliya tizimining izchil rivojlanishida yangi bosqich sifatida qayd etiladi.
2001 yil. Ushbu yilning 1 iyulidan e'tibo¬ran kichik biznes korxonalari o'zlari ishlab chiqargan eksport tovarlar (ish va xizmatlar)ni bank muassasalari kassalari orqali belgilangan tartibda valyuta ulushini o'z hisobiga o'tkazish yo'li bilan naqd xorijiy valyutada amalga oshi¬rish imkoniyatiga ega bo'ldi. Respublikamiz hukumati kichik biznes va xususiy tadbirkor¬likni rag'batlantirishni hamda uning tashqi iqtisodiy faoliyatdagi ishtirokini kengay-tirish borasida muhim qadam qo'ydi. Aynan shu yili erkin ayirboshlovchi valyutadagi Birlash¬gan barqarorlashgan jamg'arma tashkil etildi. Bu o'z navbatida, O'zbekistonda birjadan tashqari va¬lyuta bozorini yanada rivojlantirishning muhim vositasi bo'lib xizmat qildi.
Bu vaqtda bank tizimi bilan xususiy sektor o'rtasidagi hamkorlik sezilarli darajada ri¬vojlandi. Mazkur hamkorlik rivojiga turtki bergan muhim omillar sifatida banklar tomoni¬dan xizmat ko'rsatish sifatining tobora yaxshila¬nishi, banklarda raqo¬batchilik muhitining yuzaga kelishi, mamlakatimizda tadbirkorlikni qo'llab-quvvatlash bilan bog'liq jarayonlarni ko'rsatish mumkin. Aynan shu davrda banklar kreditlash siyo¬sati kuchayganini, mijozlar so'rovlarini sinchkov¬lik bilan o'rgana boshlaganini va bank xodimlari¬da mijozlarning talab-ehtiyojlariga javoban tez harakat qilish qobiliyati shakllanganini yaqqol kuzatish mumkin.
2002 yil aholining banklardagi omonatlarini himoyalashning ishonchli va samarali mexanizmi yaratildi.
O'zbekiston Respublikasining “Fuqarolarning banklardagi omonatlarini himoyalash kafo¬latlari to'g'risida”gi Qonuni doirasida Fuqa¬rolarning banklardagi omonatlarini kafolat¬lash fondi tashkil etildi. Davlat-tijorat Xalq bankidan tashqari, respublikamiz hududida o'z faoliyatini olib boruvchi barcha banklar unga a'zo bo'ldi. Ishonchlilik, xizmat ko'rsatishning yuqori sifati, barcha mijozlar bilan o'zaro sheriklik munosabatlari O'zbekiston banklari faoliyatida asosiy printsiplarga aylana bordi. Bank tizimi faoliyatining institutsional asoslari takomillashtirildi. Bank sektorini liberallashtirish va isloh qilishni ko'zda tu¬tib qabul qilingan dasturiy hujjatlar uning samaradorligini oshirishni oldindan belgilab berdi. Mazkur hujjatlar zamirida bank fao¬liyatini liberallashtirish jarayonining ti¬zimli va bosqichma-bosqichlik tamoyillari yota¬di. Ushbu tamoyillarga amal qilish aholining mamlakat banklariga nisbatan ishonchini yanada mustahkamlash imkonini berdi. Bunday yondashuv, shubhasiz, barqaror va ishonchli bank tizimini tashkil qilish jarayonida ulkan yutuqdir.
2003–2004 yillar. Mamlakatimizda liberal¬lashtirish va islohotlarni yanada chuqurlashtirish jarayonida bank tizimini rivojlantirish davri.B u davrda aholining bank tizimiga ishonchini mustahkamlash, banklarni res-publikamizdagi yan¬gilanishlarning moliyaviy tayanchiga aylantirish maqsadi qo'yildi. Uning muvaffaqiyati bank¬larning kelgusi rivojida dolzarb ahamiyat kasb etishi lozim edi. Korxonalarni aktsiyadorlashti¬rish va ularning mulkchilik shaklini o'zgartirish jarayonlari jadallashdi. Banklar mamlakatimiz iqtisodiy taraqqiyotining yangi bosqichi talab¬laridan kelib chiqib, o'z rivojlanish kontsep¬tsiyasiga rioya etgan holda strategiyasini tako¬millashtirib bordi. Ularning resurs bazasini kengaytirish va kapitallashuv darajasini oshi¬rish o'z faoliyatini diversifikatsiyalash, yangi aktsiyadorlarning mablag'larini jalb etish, IT-texnologiyalar asosida yangi bank mahsulotlari va instrumentlarini ishlab chiqish hisobiga amalga oshirildi.
Valyuta bozorini liberallashtirishni davom ettirish va joriy xalqaro operatsiyalar bo'yicha so'm konvertatsiyasini ta'minlash uchun zarur shart-sharoit yaratish bilan bog'liq bo'lgan omillar ham banklar faoliyatiga bevosita ta'sir ko'rsatdi. Chu¬nonchi, 2003 yilning 15 oktyabridan O'zbekiston Re-spublikasi Xalqaro Valyuta jamg'armasi Bitimi¬ning VIII moddasidagi majburiyatni qabul qildi. Natijada korxonalar joriy operatsiyalar bo'yicha konvertatsiyani amalga oshirish imkoniyatiga ega bo'ldi. Bu masala yuzasidan O'zbekistonning tashqi mablag'larni jalb etmay, amalda o'z resurslariga tayanib maqsadga erishgani yuksak e'tirofga sazo¬vor. Mazkur choralar milliy valyuta konvertatsi¬yasidan foydalangan mahalliy tadbirkorlar fao¬liyatini kengaytirishga yaqindan yordam berdi.
Bu haqiqatan ham boy va sermahsul faoliyat¬ning qiziqarli davri edi. Markaziy bankning valyuta siyosati inflyatsiya darajasini ushlab turish va milliy valyuta kursi keskin tebra¬nishining oldini olish barobarida eksport¬ni rag'batlantirish hamda valyuta resurslari¬dan samarali foydalanishga qaratilgan edi. O'zbekistonning asosiy eksport tovarlariga nis¬batan dunyo bozorlarida qulay narx kon'yunktura¬si, shuningdek, eksportga yo'naltirilgan valyuta siyosatining olib borilishi eksport va oltin-valyuta zaxiralari hajmining oshishiga imkon berdi.
Bank tizimini isloh qilishga qaratilgan ish¬lar davom ettirildi. Uning asosiy yo'nalishlari sifatida banklar boshqaruvida aktsiyadorlarning rolini oshirish orqali korporativ boshqaruv tizimini mustahkamlash, banklar moliyaviy barqarorligini ularning aktivlari, jumladan, valyuta aktivlari sifatini yaxshilash evaziga ku¬chaytirish, bank ishini yanada takomillashtirish va banklar tomonidan ko'rsatiladigan xizmat turlarini tobora kengaytirish, tijorat bankla-rining investitsion jarayonlardagi rolini oshi¬rish va mulkchilikning barcha shaklidagi tadbir¬korlik tuzilmalarining kredit resurslaridan (jumladan, xalqaro moliyaviy tashkilotlarning liniyalari bo'yicha ham) foydalanish mexanizmi takomillashtirilganini qayd etish joiz. 2005–2006 yillar. Mamlakatimiz banklari kapitallashuv darajasining oshishi va ular¬ning investitsiya jarayonlarida hamda iqtisodiy-tuzilmaviy o'zgarishlarda ishtiroki yanada faol¬lashgan davri. O'sha kezlarda mamlakat hukumati banklarning foyda (daromad) solig'idan ozod qilinishiga banklar faolligi oshuvining yana bir zahirasi sifatida qaradi. Boz ustiga, tasdiqlangan davlat dasturlariga muvofiq, ti¬jorat banklarining mini-banklar tashkil etish bilan bog'liq xarajatlari ham soliq undirish ba¬zasidan chiqarildi.
Shu tariqa, asosiy e'tibor pul muomalasini mustahkamlash va milliy valyuta, uning ayirbosh¬lash kursi barqarorligini oshirish bo'yicha aniq chora-tadbirlarni amalga oshirishga qaratildi. Bu esa fuqarolarda katta rag'bat uyg'otib, ular¬ning banklarga nisbatan ishonchini yanada orttirdi. Aholining banklarda depozit hisobraqamlar ochishga kirishishi bilan bog'liq ijo¬biy holatlar ko'paydi. Banklarning depozit ba¬zasi hajmi oshdi, bank xizmatlari bozori shakl¬lana boshladi. E'tiborlisi, bank mahsulotlari qatoridan yangi xizmat turlari, masalan, lizing xizmatlari joy ola boshladi.
Shu o'rinda ta'kidlash joizki, mamlakatimiz¬da chakana xizmatlar rivoji xalqaro bank va mo¬liya kapitalini keng jalb qilgan holda qo'shma banklarning tashkil etilishiga ta'sir ko'rsatdi. Respublikamiz bank bozori 100 foizli xususiy kapital asosidagi yangi banklarning vujudga ke¬lishi natijasida tubdan o'zgardi. Xususiy bank¬larning xizmatlar bozoridagi raqobatni kuchay¬tirib yuborgani mamlakat bank tizimi rivojida eng muhim bosqichlardan biri bo'ldi. Mamlakati¬miz hukumati va Markaziy banki soliq imtiyozla¬ri va kadrlarni tayyorlash jarayonida texnikaviy ko'mak taqdim etgan holda ularning rivojlani¬shini muntazam rag'batlantirib bormoqda. Ayni paytda xususiy banklar soni tijorat banklari umumiy sonining qariyb yarmini tashkil etadi. Respublikamizda xususiy banklar rivojlani¬shini izchil rag'batlantirish raqobatni kuchayti¬rishga, ko'rsatilayotgan bank xizmatlari sifatini yaxshilashga va moliyaviy resurslarning samara¬li taqsimotiga turtki berdi. Bu esa, o'z navbati¬da, xususiy tadbirkorlikni rag'batlantirish va rivojlantirish jarayonlariga ijobiy ta'sir ko'rsatmoqda.
2006–2007 yillar. Ipotekaviy kreditlash¬ning rivojlanish davri. Bank xizmatlarining mazkur yangi shakli mahalliy aholi tomoni¬dan darhol ijobiy baholandi. Aholining bar¬cha qatlamlarini, ayniqsa, yoshlarni ijtimoiy himoyalashni ko'zda tutuvchi ushbu manba O'zbekiston Respublikasi “Iste'mol krediti to'g'risida”gi va “Ipoteka to'g'risida”gi Qonunlari orqali mustahkamlandi.
O'zbekiston Respublikasining“Iste'mol krediti to'g'risida”gi Qonuni iste'molchilar¬ning huquq va manfaatlarini himoya qilishga qaratilgani bilan ahamiyatlidir. Mazkur qonun turar-joy va maishiy sharoitlarni yaxshilash borasida aholining imkoniyatlarini yanada kengaytirishga, binobarin, banklarda iste'mol kre¬ditlash hajmining sezilarli darajada oshishiga xizmat qiladi.
2006 yilning oktyabr oyida esa O'zbekiston Res¬publikasi “Ipoteka to'g'risida”gi qonuni kuch¬ga kirdi. Ko'chmas mulkni xarid qilish uchun kreditlar ajratishning huquqiy mexanizmini o'zida mustahkamlagan ushbu qonun hujjati bank ipote¬kaviy kreditlash rivojida muhim ahamiyat kasb etdi. Undan ko'zlangan asosiy maqsad ko'chmas mulk¬ka garov qo'yishda yuzaga keluvchi munosabatlarni tartibga solishdan iborat edi. O'zbekiston Respub-likasi Prezidentining 2005 yil 16 fevraldagi “Uy-joy qurilishi va uy-joy bozorini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to'g'risida”gi qarori doirasida uy-joylar qurilishini uzoq muddatli ipotekaviy kreditlash tizimida bir qator mexanizmlar joriy etildi. Bu davrda, shuningdek, banklarning strategiya¬lari naqd pul muomalasini mustahkamlashga, har bir filialda naqd pul zahiralarini shakllan¬tirishga va o'z faoliyatida samaradorlikni oshi¬rishga qaratildi.
“2005–2007 yillarga mo'ljallangan bank tizi¬mini isloh qilish va rivojlantirish dasturi”da belgilangan chora-tadbirlarning amalga oshirilishi banklar kapitallashuv darajasi va ko'rsatkichlarining barqaror o'sishini ta'min¬lagan holda, bank tizimini yanada isloh qilish va liberallashtirishda muhim omil bo'ldi. Bu borada pul muomalasini mustahkamlash va milliy valyuta,¬ uning ayirboshlash kursi barqarorligini oshirish, banklarda aholi omo¬natlarini ko'paytirishni rag'batlantirishga ustuvor yo'nalishlar sifatida e'tibor qaratildi. Rivojlanish sari doimiy ravishda intilayotgan tijorat banklariga mamlakatimiz hukumati to¬monidan o'z vaqtida taqdim etilgan imtiyozlar kredit muassasalari o'z yangi instrumentlari¬ni ishlab chiqadigan va taklif qiladigan bank-moliya bozorining shakllanishini oldindan belgilab berdi.
2008¬–2009 yillar. Ushbu yillarda aholi va tadbirkorlik sub'ektlari uchun bank chakana mahsulotlarini rivojlantirish bank faoliyati¬ning muhim yo'nalishiga aylandi. Mazkur yo'nalishda banklar o'z faoliyatini dunyoviy amaliyotning “oltin” printsipidan ke¬lib chiqqan holda olib bordilar. Ya'ni, aholiga ko'rsatiladigan xizmatlarning jozibadorligi tadbirkorlarning kreditlardan foydalanish keng imkoniyati bilan mutanosib holda rivojlantirildi. Davom ettirilgan islohotlar bank faoliyatini aholining turmush darajasini oshi¬rishda muhim ahamiyat kasb etuvchi, ilgari qabul qilingan “Iste'mol krediti to'g'risida”gi va “Ipoteka to'g'risida”gi qonunlar doirasidagi faolligini yanada kuchaytirdi.
O'zbekiston tijorat banklari respublika¬mizdagi va jahon bank hamjamiyatidagi yangi voqelikka javoban o'zlari taklif etayotgan xizmatlari to'plamini kengaytirdi, bozorga yangi bank mahsulotlarini chiqardi va ayni paytda moliya institutlari faoliyatining xalqaro standartlarini faol joriy etishga kirishdi.
2010 yil. O'zbekiston tijorat banklari, av¬valo, ixtisoslashgan kredit institutlari si¬fatida ko'zga ko'rina boshladi. Bu, bir tomondan xo'jaliklarning vaqtincha bo'sh mablag'larini jalb etishi, boshqa tomondan esa jalb etilgan mablag'lar hisobidan korxonalar, xususiy tad¬birkorlar va aholining moliyaviy ehtiyojlarini qondirishi bilan dolzarb ahamiyat kasb etdi.
Xorijiy va mahalliy ekspertlarning qayd etishicha, so'nggi yillar davomida respublikada asosiy tamoyil — ixtisoslashuvdan uzoqlashish va bank faoliyatida universallashtirishni chuqurlashtirish kuzatilmoqda. Bu esa bank ope¬ratsiyalari mazmuni va kredit munosabatlari mohiyatini oldindan belgilab beradi.
Krеdit - bu vaqtincha bo’sh turgan pul mablarlarini ma’lum muddatga, haq to’lash sharti bilan qarzga оlish va qaytarib bеrish yuzasidan kеlib chiqqan iqtisоdiy munоsabatlar yig’indisidir.
Krеdit yordamida tоvar - mоddiy bоyliklari, turli mashina va mеxanizmlar sоtib оlinadi, istе’mоlchilarning mablag’lari еtarli bo’lmagan sharоitda to’lоvni kеchiktirib tоvarlar sоtib оlishlari va bоshqa har xil to’lоvlarni amalga оshirish imkоniyatiga ega bo’ladilar.
Krеdit iqtisоdiy katеgоriya bo’lib, ijtimоiy munоsabatlarning aniq bir ko’rinishi sifatida yuzaga chiqadi.
Krеdit har qanday ijtimоiy munоsabat emas, balki ijtimоiy ishlab chiqarish mahsuli, qiymatning harakati, qarz bеruvchi va qarz оluvchi o’rtasidagi iqtisоdiy munоsabatlarni ifоdalоvchi katеgоriyadir.
Krеditning mоhiyati uning ichki bеlgilarini оchib bеrishga qaratilgan.
Krеditning mоhiyatini оchish - bu uning sifatlarini, krеditning muhim tоmоnlarini, uni iqtisоdiy munоsabatlar tizimining bir elеmеnti sifatida ko’rsatuvchi asоslarini bilish dеmakdir. Iqtisоdchi оlimlardan Qоdirоv A., Pеssеl M. Krеdit iqtisоdiy katеgоriya bo’lib, unda ishlab chiqarish munоsabatlari o’z aksini tоpadi va davlat, xo’jalik tashkilоtlari, kоrxоnalar va muassasalar bir-biriga krеditni ma’lum vaqtga, uni qaytarib bеrish va to’lash sharti bilan bеradilar dеb ta’kidlaydilar.
Yuqоridagi fikrlarga asоslangan hоlda krеditning ba’zi muhim tоmоnlari aniqlanadi:
birinchidan, uning ijtimоiy mahsulоt yaratish, milliy darоmad va pul rеsurslarini qayta taqsimlashga bоg’liqligi;
ikkinchidan, krеditning harakat shakliga (tоvar yoki pul tarzida) ega ekanligi;
uchinchidan, takrоr ishlab chiqarishdagi harakatning asоsiy hal etuvchi bеlgisi (qarz) ekanligi va hakоzо.
Bеrilgan krеditni qaytarib bеrish shart. U huddi shu sifati bilan mоliyadan farq qiladi. Bir qatоr iqtisоdchilarning fikricha, krеdit jamiyatdagi vaqtinchalik bo’sh pul mablag’larini yig’ish va ularni taqsimlash shaklidir.
Krеdit munоsabat bo’lishi uchun uning zurur elеmеntlari krеditning оb’еkti va sub’еkti bo’lishi zarur.
Krеdit munоsabatlarida sub’еktlar ikki xil bo’ladi:
1.Krеditоr (qarz bеruvchi)
2.qarzdоr (qarz оluvchi)
Krеdit оb’еkti - bu (krеditоr) qarz bеruvchidan qarz оluvchiga bеriladigan va qarz оluvchidan qarz bеruvchiga qaytib bеriladigan qiymatdir.
Bunda qarzga bеrilgan mablag’ o’z qiymatini saqlab qоlishi krеditning asоsiy xususiyati hisоblanadi.
tarkibi uning elеmеntlari birligini ifоdalaydi.
Krеdit tоvar-pul munоsabatlari mavjud sharоitdagi takrоr ishlab chiqarish jarayonining ajralmas bir qismi bo’lib, tоvar ishlab chiqarish krеdit munоsabatlari vujudga kеlishining tabiiy asоsi hisоblanadi. Krеditning vujudga kеlishini nafaqat ichki istе’mоl uchun tоvar ishlab chiqarish dоirasidan emas, balki asоsan yuridik jihatdan mustaqil bir-biriga 6 mulkdоr sifatida qarama-qarshi turuvchi va iqtisоdiy munоsabatlarga kirishishga tayyor tоvar egalari faоliyat ko’rsatayotgan muоmala dоirasidan qidirish kеrak.
Ishlab chiqarish fоndlarining dоiraviy aylanishidagi va fоndlarning bir marta aylanishidagi qiymatning harakati qisqa muddatli krеdit munоsabatlari paydо bo’lishining iqtisоdiy asоsidir.
Kоrxоna ishlab chiqarish fоndlarining dоiraviy aylanishidagi tеbranishlar zaminida ishlab chiqarish vaqti bilan mahsulоtlarni sоtish vaqtining mоs kеlmay qоlishidan vujudga kеladigan qiyinchiliklarni bartaraf etuvchi munоsabatlarning paydо bo’lishi tabiiy hоlga aylanadi.
Bu munоsabatlar mablag’larning vaqtincha bеkоr turib qоlishi bilan bu mablag’larga bo’lgan ehtiyoj o’rtasidagi qarama-qarshilikni bartaraf etadi. Bunday munоsabatlar оdatda krеdit munоsabatlari dеb yuritiladi va krеdit munоsabatlari asоsida iqtisоdiy jihatdan mustaqil bo’lgan krеdit katеgоriyasi yuzaga kеladi.
Krеdit оrqali jamiyatimizda quyidagi ijоbiy natijalarga erishish mumkin: birinchidan, fоndlar aylanishi jarayonida chеtga chiqib bo’sh qоlgan mablag’larning harakatsiz turib qоlishining оldini оlinadi; ikkinchidan, takrоr ishlab chiqarishni kеng dоirada uzluksiz davоm ettirishga imkоniyat yaratiladi.
Xulоsa qilib aytish mumkinki, krеditning оb’еktiv zarurligi takrоr ishlab chiqarish jarayonida fоndlarning dоiraviy aylanishi qоnuniyatlariga asоslangandir.

Xulosa

Hozirda iqtisodiyotning muhim sohalarida alohida xizmat ko'rsalayotgan banklar mazkur tarmoqlarni yanada rivojlantirish va undagi mavjud mablag'larni, bor imkoniyatlarni samarali ishga soiish imkonini yaratib beradi va iqtisodiy isiohotlarning jadallik bilan amalga oshishiga xizmat qiladi.
Bank tizimini yanada erkinlashtirish va isloh qilishni chuqurlashtirishga qaratilgan O'zbekiston Respublikasi Prezidenti farmonlari va hukumat qarorlari asosida bank tizimini tubdan mustahkamlashga, ularning kredit berish imkoniyatlarini va ustav kapitalini bo'sh mablag'lar jalb qilish hisobidan kengaytirishga, shuningdek, banklaming investitsiya jarayonining asosiy bo'g'ini bo'lgan korxonalar, xususan xususiy tadbirkorlar, kichik va o'rta biznes korxonalarining chinakam hamkoriga aylanishiga, xorijiy banklar bilan hamkorlikning yanada kengaytirifishiga alohida e'tibor qaratildi.
Hоzir ko’pgina davlatlarda pul muоmalasini tartibga sоlishda оchiq bоzоrda оpеratsiyalar o’tkazish usulidan fоydalanilmоqda.
Bu xоzirgi ko’p qo’llaniladigan mоnеtar siyosatning bir usuli hisоblanadi. Bu usul tijоrat banklarining likvidlik darajasiga tеzda ta’sir o’tkaza оladigan egiluvchan (mоslashuvchan), amaliy va оpеrativ usul hisоblanadi. Bu usulni bоshqalaridan farqi shundaki, uni zaruriyatga qarab va hоhlagan miqdоrda o’tkazish mumkin. Bu mеxanizm bоzоrni rivоjlanish tеndеntsiyasiga qarab pul muоmalasini barqarоrlashtira оlishi mumkin.
Xulоsa qilib aytish mumkinki, krеditning оbyеktiv zarurligi takrоr ishlab chiqarish jarayonida fоndlarning dоiraviy aylanishi qоnuniyatlariga asоslangandir.
Xulosa oʼrnida shuni aytishimiz mumkinki, mamlakatimizda resurs bazasi mustahkam boʼlgan, ishonchli va kafolatli boʼlgan tijorat banklari tizimi yaratilgan boʼlib, ular faoliyatining yanada rivojlanishi koʼrsatilayotgan xizmatlar sifati va qulayligiga har tomonlama bogʼliq boʼladi.

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati.

1.O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. Toshkent, O‘zbekiston, 2014 yil.
2. «O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki to‘g‘risida» gi O‘zbekiston Respublikasi Qonuni – http://www.lex.uz.
3. «Banklar va bank faoliyati to‘g‘risida» gi O‘zbekiston Respublikasi Qonuni http://www.lex.uz.;
4. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi «O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar strategiyasi to‘g‘risida» gi PF-4947-sonli Farmoni http://www.lex.uz.;
5. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 12 sentyabrdagi “Respublika bank tizimini yanada rivojlantirish va barqarorligini oshirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PQ-3270-sonli Qarori http://www.lex.uz.;
6. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 13 sentyabrdagi «Pul-kredit siyosatini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida» gi PQ-3272-sonli Qarori http://www.lex.uz.;
7. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 8 sentyabrdagi «O‘zbekiston Respublikasida ma’muriy islohotlar konsepsiyasini tasdiqlash to‘g‘risida» gi PF-5185-sonli Farmoni http://www.lex.uz.;
8. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 20 apreldagi "Oliy ta’lim tizimini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PQ-2909-sonli qarori http://www.lex.uz.;
9. I.A.Karimov “Jahon moliyaviy iqtisodiy inqirozi, O‘zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo‘llari va choralar”. T.: O‘zbekiston 2009
10.“Bank tizimining moliyaviy barqarorligini yanada oshirish va investitsiyaviy faolligini kuchaytirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi №PQ-1317 sonli Qarori. 06.04.2010 y.
11.Abdullayeva Sh.A. «Pul, kredit va banklar» T. «Moliya» 2000 y.
12.Abdullayeva Sh.A. «Bank ishi» T. «Moliya» 2008 y.
13.Abdullayeva Sh.A. «Bank risklari», T. «Moliya» 2002 y.
14. Abdullayeva Sh.Z. “Bank ishi” o‘quv qo‘llanma T. “Iqtisod-Moliya” 2010.-341b.
15. Abdullayeva Sh.Z., Omonov A.A. “Tijorat banklari kapitali va uni boshqarish”. O‘quv qo‘llanma./ –T.: “Iqtisod-Moliya” 2006.-120b.
16.Aymuhamuhamedova N.I.Xalqaro bank ishi.-Toshkent,Toshkent,2010.
17.Burxanov A., Ruzmetov Q. “Ilmiy ijodiyot metodologiyasi”. O‘quv qo‘llanma. T. 2006
18.Mullajonov F. “O‘zbekiston Respublikasi bank tizimi”, T.: 2011 yil
19.Rashidov O.Yu., Toymuhamedov I.R. “Pul, kredit va banklar”. Darslik.
20.R.R.Tojiyev “Xalqaro valyuta va kredit munosabatlari”.T.2009y.
21.R.G. Olxova. Bankovskoye delo.Uchebnoye posobiye. M. KNORUS.2008.
22.V.N.Kursov,G.A.Yakovlev. Buxgalterskiy uchet v kommercheskom banke. Uchebnoye posobiye.M.INFRA-M.2008g.
23. Qoraliyev T.M.Qodirov E.T.Muhamedjanov K.A. Xorijiy mamlakatlarda bank ishi.O‘quv qo‘llanma.Toshkent-2012
24.O.Iminov va boshq. Bank ishonchli hamkor.T.Akademiya,2005 y.
25. Karlibayeva R.X. Investitsiyalarni tashkil etish va moliya lashtirish. T.: Cho’lpon nomidagi nashr., 2011y.
26. A.Nurullayev “Mutaxassislikka kirish” fanidan mustaqil ishlar majmui. O‘quv qo‘llanma. T.2005
28.S.V.Galitskaya. Dengi kredit i banki. M. EKSMO 2006 g.
29.O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining me’yoriy hujjatlari:
Qo‘shimcha adabiyotlar va internet saytlari
1.«Bank axborotnomasi 2019 y. yil aprel – dekabr sonlari
2.«Bankovskiy vestnik» 2019 yil yanvar –iyun sonlari
3.«Bozor, pul va kredit» 2017y.\2019 yanvar – dekabr sonlari
Internet saytlari
1. Axborot ta’lim tarmog‘i / http://ziyonet.uz/
2. O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligining ta’lim portali/ http://edu.uz/
3. Masofaviy ta’lim va kitoblar/ http://e-ilm.uz/
4. Posledniye novosti po razvitiyu IKT v O‘zbekistane// http://uzinfocom.uz/
mf5. Jurnal ekonomicheskoye obozreniye// http://rewiev.uz//
5. O‘zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligi /http://mf.uz/
6. O‘zbekiston Respublikasi Davlat soliq qo‘mitasi / http://soliq.uz/
7. Veb sayt yaratish / http://site.uz/