Reja davlat byudjeti to‘g‘risida ma’lumot

REJA

• 1. Davlat byudjeti to‘g‘risida ma’lumot.
• 2. Davlat byudjeti xarajatlari tarkibi va tuzilishi.

Davlat budjeti — davlat pul mablag‘larining (shu jumladan davlat maqsadli jamg‘armalari mablag‘larining) markazlashtirilgan jamg‘armasi bo‘lib, unda daromadlar manbalari va ulardan tushumlar miqdori, shuningdek, moliya yili mobaynida aniq maqsadlar uchun ajratiladigan mablag‘lar sarfi yo‘nalishlari va miqdori nazarda tutiladi.
Davlat budjeti davlat ixtiyoridagi pul fondlarining taqsimlanishini bildirib, u davlat moliyasining bosh boʻgʻini hisoblanadi. Davlat budjeti tarkiban umumdavlat (yoki markaziy) byudjet (mamlakat miqyosidagi umumiy daromadlar va xarajatlar yigʻindisi) va mahalliy (munitsipal) byudjet (hududiy tuzilmalar — oʻlka, viloyat, tuman va h.k. doirasidagi pul daromadlari va harajatlari)ga boʻlinadi. Ikki turdagi byudjetlar nisbati mamlakatning ichki sharoitiga bogʻliq boʻladi. Davlat jamiyatga ijtimoiy xizmatlar (milliy xavfsizlikni taʼminlash, jamoat tartibini saqlash, atrof-muhitni himoya qilish, nochorlarga yordam berish, aholiga bepul ijtimoiy xizmatlar koʻrsatish va b.) koʻrsatadi va bularning barchasi xarajat talab qiladi. Byudjet daromadlari soliqlar, soliqdan tashqari yigʻimlar, davlat zayomlaridan tushgan pul, davlat mulkini sotishdan yoki ijaraga berishdan kelgan mablagʻlardan shakllanadi. Byudjet daromadining aholi jon boshiga hisoblangan miqdori mamlakatning byudjet salohiyati (potensiali) deb yuritiladi va bu byudjet daromadining umumiy hajmiga hamda aholining soniga bogʻliq.
Byudjet xarajatlari uning daromadidan ortib ketsa, byudjet taqchilligi, yaʼni kamomadi yuzaga keladi. Kamomad miqdori mamlakat yalpi milliy mahsulotning 3—3,5% ga teng boʻlishi meʼyoriy hisoblanadi. Byudjet kamomadining gʻoyat oshib ketishi va uni daromad bilan taʼminlash mumkin boʻlmaganda byudjet xarajatlari qisqartiriladi. Markaziy, mahalliy davlat budjetlari va davlat budjetdan tashqari fondlar (davlatning muayyan maqsadli fondlari, maxsus maqsadli soliqlar, zayomlar, byudjetdan subsidiyalar hisobiga yaratiladigan maxsus fondlar) yigʻindisi davlatning yig’ma byudjetini tashkil etadi. Davlat budjet, odatda, joriy yilda kelgusi yil uchun tuziladi. Iqtisodiy beqarorlik sharoitida u chorak yoki yarim yilga tuzilishi ham mumkin. Davlat budjetini hukumat tuzadi va yuqori qonun chiqaruvchi organ (parlament) tomonidan tasdiqlanadi.
Budjet xarajatlari – davlat va mahalliy hokimiyat vazifa va faoliyatini moliyaviy ta’minlashga yo‘naltiriladigan pul mablag‘laridir. Iqtisodiy mazmuniga ko‘ra davlat budjeti xarajatlari – davlatning markazlashgan pul fondini taqsimlash va ishlatish bilan bog‘liq iqtisodiy munosabatlardir.
Davlat budjetining xarajat qismi quyidagilardan iborat:
- ijtimoiy soha va aholini ijtimoiy qo‘llab-quvvatlash xarajatlari;
- nodavlat notijorat tashkilotlarini va fuqarolik jamiyatining boshqa institutlarini davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlash xarajatlari;
- iqtisodiyot xarajatlari;
- markazlashtirilgan investitsiyalarni moliyalashtirish xarajatlari;
- davlat hokimiyati va boshqaruvi organlarini, adliya va prokuratura organlarini saqlab turish xarajatlari;
- sudlarni saqlab turish xarajatlari;
- fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlarini saqlab turish xarajatlari;
- boshqa xarajatlar.
Davlat budjetining 2020-yil birinchi chorakdagi xarajatlari 27,661 trillion so‘mni yoki jami yillik tasdiqlangan xarajatlarning 21,1 foizini tashkil etdi. Shundan, respublika budjeti xarajatlari 18,153 trillion so‘mni tashkil etgan bo‘lsa, mahalliy budjetlar orqali 9,508 trillion so‘mlik xarajatlar moliyalashtirilgan.
2019 – yilda “2020 yilda davlat byudjeti xarajatlari asosan ijtimoiy sohaga yo‘naltirilishi” rejalashtirilgan edi.
Byudjet tuzilishi byudjet tizimi tamoyillarida o'zining to'liq ifodasini topadi.
San'atga ko'ra. Rossiya Federatsiyasining Byudjet kodeksining 25 -moddasi, Rossiya Federatsiyasining byudjet tizimi quyidagi printsiplarga asoslanadi:
Birlik printsipi- huquqiy asosning birligi pul tizimi, byudjet hujjatlari shakllari, tamoyillari byudjet jarayoni, yagona tartib barcha darajadagi byudjetlarning xarajatlarini moliyalashtirish, buxgalteriya hisobi;
Daromad va xarajatlarni farqlash printsipi- Rossiya Federatsiyasining byudjet tizimi darajalari o'rtasida tegishli daromad turlarini va xarajatlarni amalga oshirish vakolatlarini birlashtirishni anglatadi;
Byudjet mustaqilligi printsipi:
a) barcha darajadagi o'z daromad manbalarining mavjudligi; mustaqil;
b) byudjet xarajatlarini mustaqil taqsimlash;
v) byudjet taqchilligini moliyalashtirish manbalarini aniqlash;
d) har bir darajadagi byudjet jarayonini amalga oshirish va boshqalar.
Daromad va xarajatlarni aks ettirishning to'liqligi printsipi- barcha daromadlar va xarajatlar barcha darajadagi byudjetlarda to'liq aks ettirilishi kerak;
Balanslangan byudjet printsipi- ko'zda tutilgan byudjet xarajatlari miqdori byudjet daromadlari hajmiga mos kelishi kerak, ya'ni kamomad minimal bo'lishi kerak;
Byudjet mablag'laridan foydalanishda samaradorlik va tejamkorlik printsipi - byudjetlarning bajarilishi eng kam mablag 'sarflangan holda belgilangan natijalarga erishish va eng yaxshi natijaga erishish zarurligidan kelib chiqishi kerak;
Xarajatlarni qoplashning umumiy printsipi- barcha byudjet xarajatlari daromad va tushumlar hisobidan qoplanishi kerak;
Oshkoralik printsipi- matbuotda majburiy nashr etish, ommaviy axborot vositalarida ma'lumotlarning to'liqligi, hammaga ochiq bo'lishi, federal byudjetda tasdiqlangan maxfiy maqolalar bundan mustasno;
Byudjet ishonchliligi printsipi- hududlarning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishini prognoz qilish ko'rsatkichlarining ishonchliligi va daromad va xarajatlar hisob-kitoblarining haqiqati;
Maqsad va nishonga olish tamoyili- byudjet mablag'lari aynan oluvchiga ajratiladi. Maqsad va yo'nalishlarning buzilishi Rossiya Federatsiyasi byudjet qonunchiligining buzilishi hisoblanadi.
2022-yil 10-iyun kuni Toshkent moliya instituti, Ural Davlat iqtisodiyot universiteti (Rossiya), Polosk davlat universiteti (Belorussiya), Bayneri universitetlari (Malayziya) bilan hamkorlikda “Globallashuv sharoitida bank va moliya tizimi barqarorligini taʼminlash masalalari” mavzusida xalqaro ilmiy-amaliy konferensiya oʻtkazildi.
Dunyo mamlakatlari iqtisodiyotida roʻy berayotgan globallashuv jarayonlari bank va moliya tizimi barqarorligiga ijobiy taʼsir koʻrsatish bilan bir qatorda, oʻzida turli xil risk, xavf-xatarlar, xalqaro moliya bozorlarining nobarqarorligi, mamlakatlar valyuta zahiralari va valyuta operatsiyalari diversifikatsiya darajasining pastligi hamda banklar xizmatlari ommabopligini oshirishni namoyon qilmoqda.
Mazkur sharoitda mamlakatimizda bank va moliya tizimi barqarorligini taʼminlash yoʻlida milliy manfaatlarimizga toʻliq mos keladigan alohida yondashuvlarni joriy qilish, bank sektorini transformatsiya qilish va unda davlat ulushini kamaytirish, bank tizimiga xorijiy kapitalni jalb qilish hamda banklar tomonidan xizmatlar koʻrsatishda zamonaviy usullarni joriy qilish muhim ahamiyat kasb etadi.