Reja: G`amlama rezervuarining vazifalari va tuzilishi

Reja:
1.G`amlama rezervuarining vazifalari va tuzilishi.
2.Yo`lovchi va yuk vagonlarini havo taqsimlagichlarini tuzilishi va ishlash prinsipi.
3.Elektropnematik tormozlar haqida tushuncha.
G`amlama rezervuarining vazifalari va tuzilishi.
Iste`molchilarni neft mahsulotlari bilan ta`minlashda mahsulot omborlari asosiy manba hisoblanadi. Neft mahsulotlarini saqlovchi omborlar ikki guruhga: mustaqil neft mahsuloti omborlari va korxona qaromog`idagi neft mahsulotlarini saqlovchi omborlar (skladlar)gab o`linadi.
Mustaqil neft mahsuloti omborlari (1-guruh) o`zlarining boshqaruv tizimiga ega bo`lib neft mahsulotlarini qabul qilish, saqlash, iste`molchilarga taqsimlash va uzatish kabi vazifalarni o`taydi. Korxona qaromog`idagi (2-guruh) neft omborlari kichik sklad ko`rinishida bo`lib ular neft mahsulotlarini saqlash hamda korxona sexlari va boshqa xo`jalik tarmoqlarini neft mahsulotlari bilan ta`minlash uchun xizmat qiladi. Ular to`g`ridan-to`g`ri xizmat qilayotgan korxona rahbariyatiga bo`y sunadilar. Neft mahsulotlari esa shu hududda joylashgan taqsimlovchi yoki uzatuvchi neft omborlaridan oladilar.
Neft mahsulotlari omborlari rezervuarlar saroyining hajmiga ko`ra 3 ta toifaga bo`linadi. 1- toifaga umumiy hajmi 100 ming m³ va undan ortiq bo`lgan neft mahsulotlari omborlari; 2- toifaga umumiy hajmi 20 ming m³ dan 100 ming m³ gacha bo`lgan neft mahsulotlari omborlari; 3-toifaga umumiy hajmi 20 ming m³ gacha bo`lgan neft mahsulotlari omborlari kiradi.
Eslatma: umumiy hajmga omborning rezervuarlar saroyi hajmi va idishli mahsulotlar hajmi ham kiradi.
Asosiy bajaradigan ishlariga ko`ra 1-guruh neft mahsuloti omborlari taqsimlovchi va uzatuvchi omborlarga bo`linadi. Taqsimlovchi neft mahsuloti omborlari o`z sferasi qaromog`idagi barcha korxonalar, tashkilotlar va boshqa iste`molchilarga neft mahsulotlarini taqsimlash (tarqatish) ishlarini bajaradi. Uzatuvchi neft mahsuloti omborlari esa bir transport orqali olib kelingan neft mahsulotlarini qabul qilib olib keyin ularni boshqa transport orqali iste`molchilar (taqsimlovchi neft omborlari) ga uzatadi. Masalan, suv transportida keltirilgan mahsulotlarni qabul qilib (saqlab) keyin ularni boshqa turdagi transport (temir yo`l, quvur) lar orqali iste`molchilarga uzatiladi.
Neft mahsuloti omborlari yong`indan xavfsizlik talablariga ko`ra korxona va boshqa ob`ektlardan ma`lum uzoqlikda maxsus ajratilgan maydonga joylashtiriladi. Ular orasidagi masofa qurilish me`yori va qoidalari (QMQ) asosida belgilanadi.
Uzatuvchi neft omborlariga – Angren va Pop shaharlaridagi neft omborlari kirib ularning rezervuar saroyining sig`imi 380·103 m³ ni tashkil qiladi. Respublikamizda turli toifadagi 75 ta taqsimlovchi va ularning shaxobchalari bo`lib, umumiy rezervuarlar saroyining hajmi 1176,46·103 m³ ni tashkil qiladi. Ko`p miqdordagi neft va uning mahsulotlarini saqlashda turli konstruksiya hamda hajmga ega bo`lgan po`lat va temir-beton rezervuarlardan foydalaniladi.
Neft mahsuloti omborlarining samaradorligi ularda o`rnatilgan barcha texnologik jihozlarni, qurilmalarni va asbob-uskunalarni ish faoliyatiga bog`liq bo`ladi. Texnologik qurilmalardan foydalanish jarayonida ularda: zanglash, materialdagi turli nuqsonlar, ishlatishda normative talablarga amal qilmaslik sabablarga ko`ra turli ko`rinishdagi ishdan chiqish va baxtsiz xodisalar sodir bo`ladi. Bularni o`z vaqtida bartaraf etish, turli ko`rinishdagi (joriy, o`rta, kapital) profilaktik ta`mirlash ishlari yordamida amalga oshiriladi va ularning ish faoliyati tiklanadi.
Neft mahsuloti omborlarining umumiy maydoni 6 ta texnologik hududlarga bo`lingan bo`ladi: 1.neft mahsulotlarini qabul qilish hududi; 2. neft mahsulotlarini saqlash hududi; 3.mahsulotlarni taqsimlash (operativ) hudud; 4.yordamchi texnik qurilmalar hududi; 5.boshqaruv va yordamchi imoratlar hududi; 6.tozalash qurilmalari hududi.
Mustaqil neft mahsuloti omborlari iste`molchilarga yaqin bo`lgan magistral temir yo`l, suv va avtomobil yo`llari atrofida joylashgan bo`ladi.
Ularning yer maydonlari rezervuarlar saroyining hajmiga ko`ra turlicha bo`ladi.
Taqsimlovchi neft omborlari mahsulotlarni olib keluvchi transport vositalarining turiga ko`ra: suv yo`lli; temir yo`lli va avtomobil yo`llilarga bo`linadi.
Temir va avtomobil yo`lli omborlar esa yaqin atrofida joylashgan barcha ob`ektlarning yer maydoniga nisbatan pastroq joylashgan bo`ladi.
Rezervuarlar neft mahsulotlarini saqlashdagi asosiy qurilmalar bo`lib, ularda ko`p miqdordagi qimmatbaho mahsulotlar saqlanadi. Neft mahsulotlarining saqlash sharoitlariga ko`ra, ular tiniq va qora neft mahsulotini saqlovchilarga bo`linadi. Tayyorlanadigan materiallari bo`yicha: metalldan va metallsiz materiallardan yasalgan rezervuarlarga bo`linadi. Metall rezervuarlar asosan po`latdan yasaladi. Nometall rezervuarlarga temirbeton va turli sintetik materiallaridan tayyorlangan rezervuarlar kiradi.
Rezervuarlar joylashishiga ko`ra: yer usti, yarim yer osti va yer osti ko`rinishida bo`ladi.
Yarim yer osti rezervuarlari balandligining yarmi yer yuzasidan pastda joylashgan bo`ladi. Tuzilishi (tashqi ko`rinishi) bo`yicha rezervuarlar: to`g`ri to`rtburchakli, silindr, konus, sferik va tomchi ko`rinishida bo`ladi. Rezervuarlar formasi (ko`rinishi) ni tanlash, ishlatilish maqsadi neft mahsulotining xossasi va saqlash sharoitiga ko`ra amalga oshiriladi.
Hozirgi paytda ishlatilayotgan rezervuarlarning hajmi 5 m³ dan 120000 m³ ni tashkil qiladi. Tiniq neft mahsulotlarini saqlash uchun, asosan po`latdan yasalgan rezervuarlar hamda ichki yuzasi benzinga chidamli qoplamalar bilan qoplangan temir-beton rezervuarlaridan foydalaniladi. Qora neft mahsulotlarini saqlashda temirbeton rezervuarlari ishlatiladi. Surkovchi moylar po`lat rezervuarlarda saqlanadi.
Rezervuarlar saroyining hajmini aniqlash, neft omborlarini loyihalash jarayonidagi asosiy hisob ishlaridan biri bo`lib hisoblanadi. Agar rezervuarlar saroyining hajmi yetarli bo`lmasa, omborga kirib kelayotgan neft mahsulotlari oqimini qabul qilib bo`lmaydi. Bu o`z navbatida, mahsulotni olib keluvchi transport vositalarini (tankerlarni, vagon-sisternalarni) ishlamay turishini sodir etib, omborning texnologik ritmini izdan chiqishiga olib keladi. Agar rezervuarlar saroyining hajmi ortiqcha bo`lsa, undan to`la foydalanilmaydi. Natijada, rezervuarlar saroyini va boshqa texnologik ob`ekt qurilmalarining ish samaradorligi pasayadi.
Hozirgi zamon po`lat rezervuarlarining ko`rinishi texnologik maqsadga ko`ra: tik silindrik, tomchi va yotiq (sisterna) ko`rinishida bo`ladi.
Tik silindrik ko`rinishidagi po`lat rezervuarlar o`z navbatida past bosimli “atmosfera”, pontonli va suzib yuruvchi qopqoqli rezervuarlarga bo`linadi. Past bosimli rezervuarlarning ichki havo bo`shlig`idagi bosim atmosfera bosimiga yaqin bo`ladi, ya`ni uning qiymati 2000 Pa (0,02 kgs/sm²) gat eng. Bunday rezervuarlarga tomi konus va sferik ko`rinishda yopilgan rezervuarlar kiradi.
Bunday rezervuarlarda sekin bug`lanadigan neft mahsulotlari-kerosin, dizel, yoqilg`isi va boshqalar saqlanadi.
Konus ko`rinishidagi rezervuarlarning hajmi 100 m³ dan 5000 m³ gacha, sferik ko`rinishidagilarniki esa 10000, 15000 va 20000 m³ ni tashkil qiladi.
Yengil bug`lanuvchan neft mahsulotlari (benzinlar)ni saqlashda maxsus konstruksiyaga ega bo`lgan suzib yuruvchi qopqoqli, pontonli yoki yuqori bosimli tomchi ko`rinishidagi (0,7 kgs/sm² bosim ostida) rezervuarlardan foydalaniladi.
Rezervuarlardan to`g`ri foydalanish va ularning xavfsizligini ta`minlash maqsadida, ular kerakli asbob-uskunalar, jihozlar bilan ta`minlanadi.
Neft omborlarida tiniq neft mahsulotlari bilan qora tiniq neft mahsulotlari saqlanadi. Tiniq neft mahsulotlari (benzin, kerosin, dizel yoqilg`isi) bilan bog`liq texnologik jarayonlarda muammolar bo`lmaydi, chunki, ular quvurlar orqali transport qilinganda fizik-kimyoviy xususiyati (oquvchanligi) yaxshi bo`lganligi tufayli yilning ixtiyoriy davrida tog`ridan to`g`ri uzatilidi. Qora neft mahsulotlarini (mazut, moylar) transport qilishda esa muammolar vujudga keladi. Buning asosiy sababi, atrof-muhitning harorati tushishi bilan ularning qovushqoqligi ortishi sababli, oquvchanligi pasayib ketadi. Ularni transport qilish uchun qizdirish talab etiladi. Shu sababli, yuqori qovushqoqli neft mahsulotlarini qovushqoqligini pasaytirish uchun qizdirish amalga oshirilib, ularni harakatchanligi orttiriladi hamda haydovchi nasoslarni va quvur kommunikatsiyalarni ishi tejamlashadi. Qizdirish neft maxsulotlarini saqlashda, ularni qabul qilish va tarqatish jarayonlarida, bundan tashqari tindirish va moylarni regeneratsiya qilishda amalga oshiriladi.
Isitilgan yuqori qovushqoqli va yuqori qotuvchan neft v neft maxsulotlarini haydashda porshenli va markazdan qochma nosolardan foydalaniladi. Yuqori haroratdagi neft va neft maxsulotlarining qovushqoqligi kam bo`lishini hisobga olib, maxsulotlarni haydashda asosan markazdan qochma nosolardan foydalaniladi va ular ketma-ket o`rnatiladi. Ular bug` turbinalari yoki elektradvigatellar yordamida xarakatga keltiriladi.
Qizdirish uchun har xil isiqlik uzatuvchilar qo`llaniladi. Ularga suv bug`i, issiq suv, issiq neft maxsulotlar va gazlar, bundan tashqari, elektr energiya kiradi. Eng ko`p qo`llaniladigan usul suv bug`i hisoblanib, u yuqori issiqlik miqdoriga va issiqlik berish, yengil uzatuvchan hamda ko`p hollarda yong`in xavfsizligi jihatidan umuman xavfsizdir. Odatda to`yingan bug` ishlatilib, uning bosimi 0,3-0,4 MPa (3-4 kgk/sm²) bo`lib, neft maxsulotlarini qizdirishni 80-100 °C bo`lishini ta`minlaydi.
Issiq suvni qo`llash uchun birinchi navbatda uning miqdori ko`p bo`lishi kerak, buning asosiy sababi uning issiq bug`ga nisbatan issiqlik miqdori 5-6 marta kam hisoblanadi.
Issiq gazlar qo`llanish jihatidan chegaralangan hisoblanib, kam issiqlik miqdoriga, past issiqlik berish koeffitsientiga va kichik hajmiy solishtirma issiqlik sig`imiga ega bo`lib, shu sababli katta miqdorda kerak bo`ladi, asosan avtosisternalardagi neft maxsulotlarini qizdirish hamda trubkali qizdirgichlarda qayta ishlangan gazlar bor holda ishlatiladi.
Issiq suv va bug` bilan qizdirishda yaxshi bo`lmaganda issiq moylar ishlatiladi. Ular asosan yuqori alanga olish haroratiga ega bo`lgan hollarda ishlatiladi. Elektr energiya yordamida istish samarali usullardan biri hisoblanib, faqat ularni ishlatishda yuqori yong`in xavsizligi qoidalariga rioya qilish kerak. Issiq bug` orqali neft maxsulotlarini qizdirishning bir qancha usullari mavjud: o`tkir bug` orqali, turubkali isitkichlar orqali va sirkulyatsion isitish.
Isitishning o`tkir (ochiq) bug` usulida: issiq bug` to`g`ridan to`g`ri neft mahsulotiga beriladi, u yerda kondensatsiyalanadi, neft mahsulotiga kerakli issiqlik to`g`risida xabarlashadi. Bu usul asosan, mazutlarni temir yo`l sisternalardan to`kib olish uchun ishlatiladi. Bu usulning kamchiligi shundan iboratki, suvlangan neft mahsulotidan suvni olib tashlashni talab etadi.
Oltingugurt angidriti – qo`lansa hidga ega bo`lgan rangsiz gaz. Uning havodagi konsentratsiyasi 20-50 MG/m³ bo’lganda, ko’z va nafas yo’llarida qichitishlar sodir bo’ladi. Undan yuqori konsentratsiyada, odamlarda bo’gilish va xushdan ketish holatlari ro’y beradi. Undan tashqari CO2 gazi havodagi suv tomchisi bilan sulfat kislotasining qo’lansa hidli aerozolini hosil qiladi. Bu o’z navbatida, nafas yo’llarida qichitish va yallig’lanishlari sodir etadi. O’simlik dunyosiga ham katta salbiy ta’sir ko’rsatadi.
Yengil bug`lanuvchi neft mahsulotlarida, isrofgarchilik miqdori katta bo`ladi. Bug`lanish natijasida mahsulot miqdorining kamayishi bilan bir qatorda uning sifati yomonlashadi (pasayadi). Chunki, bug`langanda mahsulot tarkibidagi yengil fraksiyalari yo`qoladi. Bu o`z navbatida yoqilg`ilarni fizik-kimyoviy xossalarining pasayishiga olib keladi. Masalan, mahsulotning zichligi oshadi, oktan soni kamayadi va boshqalar.
Isrof bo`lish (yo`qotish) xarakteriga ko`ra: foydalanishdagi va avariyalardagi isroflarga bo`linadi.
Foydalanishdagi yo`qotish o`z navbatida: miqdoriy, miqdoriy-sifat va sifat yo`qotishlarga bo`linadi. Miqdoriy yo`qotish, neft mahsulotlarining tashiydigan kommunikatsiyalarni va saqlaydigan rezervuarlarni tashilishi, quyuvchi – to`kuvchi moslamalarning nosozligi, hamda rezervuarlarni, neft quyuvchi kemalarning va har xil idishlarning to`lib ketishi natijasida sodir bo`ladi. Sifat yo`qotish – turli xildagi neft mahsulotlarining bir-birlari bilan aralashishi, suvlanishi, mexanik iflosliklar bilan ifloslanishi natijasida sodir bo`ladi.
Sifat – miqdor yo`qotish, asosan neft mahsulotlarini rezervuarlarda saqlash (quyish – to`kish) jarayonlarida hosil bo`lib, bunda mahsulotlarning bug`lanishi natijasida ikki ko`rsatkichning o`zgarishi bir vaqtning o`zida sodir bo`ladi.
Yengil bug`lanuvchan neft mahsulotlarining rezervuarlardagi yo`qotishi katta va kichik «nafas» olish jarayonlarida amalga oshadi.

Neft mahsuloti omborlarida hosil bo`lgan oqindi suvlarni tozalashda: mexanik, fizik-kimyoviy va biologik usullardan foydalaniladi. Tozalash qurilmalarini texnologik chizmasi, (tarkibi) oqindi suvlarning neft mahsulotlari bilan ifloslanish darajasiga va ularning suvdagi holatiga qarab tashkil qilinadi, ya`ni, tozalash qurilmasiga kirib kelayotgan oqindi suv tarkibidagi qo`shimchalar miqdori 400-15000 mg/l dan 0-3 mg/l gacha kamayishi kerak bo`ladi.

Mexanik tozalash, qum, neft ushlagich va qo`shimcha hovuzlarda amalga oshiriladi. Bu usul dag`al tozalash usuli bo`lib, suv tarkibidagi dag`al mexanik qo`shimchalardan va suspenziya holatda bo`lgan neft mahsulotlaridan tozalanadi. Bu usul cho`ktirishga asoslangan bo`lib, qum ushlagichda suvning solishtirma og`irligidan katta bo`lgan qo`shimchilar (qum, tuproq) qurilmaning past qismiga cho`kadi, neft ushlagichda esa, suvdan yengil bo`lgan neft mahsulotlari suv yuzasiga suzib chiqadi. Suv yuzasiga ko`tarilgan neft mahsulotlari maxsus moslama (teshikli aylanuvchi quvur) yordamida ajratib olinadi.
Fizik-kimyoviy tozalash flotatorlarda (rezervuarlarda) amalga oshiriladi va buni flotatsiya tozalash deb ham yuritiladi. Tozalashning asosiy mexanizmi flotator ichidagi oqindi suv tarkibida havo sharchalari hosil qilish va hosil bo`lgan sharchalar yuqoriga ko`tarilishi davomida o`zi bilan birga neft zarrachalarini olib chiqishiga asoslangan.
Suv tarkibida havo pufakchalarini hosil qilish mexanik, pnevmatik va vakuum usullarida amalga oshiriladi. Mexanik usulda, flotatorning pastki qismida suv bilan havo oqimini aylantirgich (meshalka) yordamida aralashtirgich orqali o`lchami 0.5-5 mm bo`lgan havo pufakchalari hosil qilinadi. Bu pufakchalar ko`tarilishi davomida suvdagi neft mahsuloti zarrachalarini suv yuzasiga olib chiqadilar. Suv yuzasidagi to`plangan havo – neft mahsulotining ko`pigi ajratib olinadi. Mexanik flotatsiyaning tozalash samaradorligi juda yuqori bo`lmay 20 – 30 daqiqadir. Ishlash davomida 60 – 70 % neft mahsulotlari ajralib chiqadi. Buning asosiy sababi mexanik flotatsiya jarayonida hosil bo`lgan mayda neft emulsiya zarrachalari pufakchalar yuzasiga qiyin yopishadilar.
Pnevmatik flotatsiya, havo pufakchalari oqimining compressor yordamida g`ovak moslamalari orqali siqib chiqarish natijasida hosil qilinadi. Flotatorning pastki qismida hosil qilingan, o`lchami 1-10 mm bo`lgan, havo pufakchalari suv tarkibidagi neft mahsuloti zarrachalarini yuqoriga olib chiqadi. Tozalash samaradorligi, mexanik flotatsiyanikiga o`xshash bo`ladi.
Umuman, neft saqlovchi po`lat rezervuarlarining ichki yuzalarini korroziyalanishi namlik, kislorod va vodorod ionlarining bo`lishiga bog`liq. Saqlanayotgan mahsulot tarkibida H2S ni bo`lishi temir sulfidni (FeS) hosil bo`lishiga olib keladi. Hosil bo`lgan FeS birikmasi rezervuar yuzasida galvanik elementning katod vazifasini bajarib, korroziyalanish jarayonini tezlashtiradi. Neft tarkibida H2S bo`lmaganda rezervuarning ichki yuzasini korroziyalanishi jarayonida, temirning qiyin eriydigan Fe(OH)3 birikmalari hosil bo`ladi.
Mahsulot osti suvini tarkibida xlorli tuzlarni va vodorod xloridni (HCl) bo`lishi va ularning to`g`ridan – to`g`ri rezervuar yuzasiga bo`lgan ta`siri, rezervuarning korroziyalanish tezligini oshiradi.
Kuzatish ma`lumotlariga qaraganda, rezervuarning ichki tag yuzasini, hamda uning birinchi poyasini korroziyalanish tezligi o`rtacha 0,3÷0,4 mm/yilni tashkil qiladi. Ayrim hollarda, uning ko`rsatkichini 1,0 mm/yilga teng bo`ladi.
Passiv usulda rezervuarlarning tashqi tag yuzasi bitum asosidagi qoplama bilan qoplanib, uni qum asosida hosil qilingan o`rindiq ustiga o`rnatiladi. Hosil qilingan izolyatsiya qoplamasi, vaqt o`tishi bilan himoya qilish xususiyatini yo`qotib boradi, ya`ni unda turli ko`rinishdagi yorilishlarhosil bo`ladi. Bular tuproq elektrolitini rezervuar metallining yuzasiga kirib borishini osonlashtiradi. Natijada, korroziya jarayoni sodir bo`lib, rezervuarning tag yuzasi “piting” yoki “yara” ko`rinishida jarahotlanadi. Qoplamadagi jarahotlar faqat eskirish hisobiga hosil bo`lmay, rezervuarlarni qum yostig`i ustiga o`rnatishda va ishlatish jarayonida ularning tag yuzalarini vibratsiyalanishi, ya`ni, pasayishi va ko`tarilishi natijasida ham hosil bo`ladi. Shularni hisobga olganda, passiv usulning himoya qilish samaradorligi kam bo`ladi.