Reja: Kirish Asosiy qism

Fokus-guruhlarga tayanib mahsulot yaratish haqiqatda
juda ham murakkab, insonlar o‘zlariga nima kerakligini ko‘p
holda bilishmaydi, uni o‘zingiz ko‘rsatmaguningizcha.
Stiv Jobs.

Fond bozori instrumentlari mazmun-mohiyati ularning bozori bilan hamohang birlikda ko`rib chiqilishi lozim bo`lgan instrumentariy (terminologiya) va metodologiya bilan aniqlanadi. Bunda ularning turlari, hossa va hususiyatlari, chiqarilishi va muomalasi jarayonlaridagi iqtisodiy-huquqiy munosabatlar, bajaradigan funksiyalari ifodalanadi.

Moliyaviy instrumentlarning mazmun-mohiyatini ochib berish uchun uning instrumentariysini tashkil etuvchi jahon fond bozori nazariyasi va amaliyotidagi mavjud zamonaviy konseptual tushunchalarga tayanish lozim.
Instrumentariy – bu moliyaviy instrumentlarning mazmunini to`liq ifodalovchi maxsus tizimlashtirilgan terminologiya bo`lib, bazaviy (tayanch) bo`lgan konseptual (nazariy) tushunchalar majmuasi sifatida namoyon bo`ladi.
Shunday qilib, moliyaviy instrumentning zamonaviy tushunchasini avvaldagilariga asoslanib, lekin hozirgi zamon jahon fond bozorining mazmun- mohiyatidan kelib chiqib (1-chi bobga qaralsin), quyidagicha ta‘riflash mumkin: moliyaviy instrument – bu, umuman olganda, monetiza-tsiyalashgan real bazisga ekvivalent (―egiz-analog‖) qiymatga va hossalarga ega bo`lgan, maxsus iqtisodiy- huquqiy mexanizm bilan ta‘minlangan, fond bozoridagi munosabatlarni belgilovchi, shakllantiruvchi va rivojlanti-ruvchi, moliyaviy resurslarni samarali taqsimlanishi va qayta taqsimla-nishini ta‘minlovchi, muayyan hollarda ma‘lum shakllarda daromad keltiruvchi vosita sifatida har hil turlarda, shakl va mazmunlarda namoyon bo`ladigan ham investitsion kapital (aktiv, jamg`arma), ham to`lov vositasi, ham alohida moliyaviy tovardir.
Moliyaviy instrumentning ekvivalentlik hossasi bevosita va bilvosita, real va nisbiy bo`lishi mumkin.
Moliyaviy instrumentlarning tovar sifatidagi asosiy maqsadlaridan biri foyda olish bo`lganligi uchun undagi har qanday faoliyat kapitalni (jamg`armani) orttirish sohasi ekanligi munosabati bilan ularning bozori – bir vaqtning o`zida kapitallarga qo`yilmalar uchun muljallangan bozor hamdir.
Pul mablag`lari moliyaviy instrumentlarning har qanday turiga qo`yilishi (yo`naltirilishi) mumkin. Buning barcha holatlarida yo`naltirilgan pul mablag`lari vaqt mobaynida o`z orttirmasiga (yoki zarariga) ega bo`lishi, ya‘ni foyda yoki zarar keltirishi mumkin.
Demak, moliyaviy instrumentlar o`z bozorida moliyaviy resurslar jarg`armachilardan (investorlardan) iste‘molchilarga tomon va aksincha yo`nalishda harakat qilishini ta‘minlovchi vosita.
Moliyaviy instrumentlar yordamidagi resurslar harakati quyidagi omillarga bog`liq⁵:
moliyaviy instrumentlarning daromadlilik va risk darajasi;
moliyaviy instrumentlarni soliqqa tortish shart-sharoitlari;
moliyaviy instrumentlarning real bazis bilan ta‘minlanganligi va shu asosda iqtisodiyot va fond bozorini ekvivalentligi;
jamiyatning mentalitetiva tanlab olgan rivojlanish modeli;
makro- va mikroiqtisodiy barqarorlik;
tashqi kuchlar va hodisalarning moliyaviy instrumentlar bozoriga ta‘siri va boshqalar.
Moliyaviy instrumentlar (qimmatli qog`ozlar, bank kapitallari, boshqa turdagi moliya vositalari va mahsulotlari) monetizatsiyalashgan real bazis va shu asosda iqtisodiyot va fond bozorini ekvivalentligi maxsus samarali iqtisodiy-huquqiy mexanizm bilan ta‘minlangan bo`ladi.
Moliyaviy instrumentga hos quyidagi atributlarni keltirish mumkin:
har bir turiga mos maqsad va funtsiyasi, bozori va undagi muomala mexanizmi;
har bir turiga mos rekviziti, shakli, muddati, soni va narxi;
monetizatsiyalashgan real bazis bilan ta‘minlanganligi;
har bir turining bozor parametrlari (indikatorlari);
har bir turiga mos chiqaruvchilari va ularning instrument bo`yicha shartlari va
h.k.
Ushbu atributlarning ohirgi uchtasi moliyaviy instrumentning o`z bozoridagi
quvvat potensialini belgilaydi.
Moliyaviy instrumentning mazmuni uning bozordagi funksiyasi va roli, u bilan bog`liq iqtisodiy-huquqiy munosabatlar asosida belgilanadi. Yuqorida aytib o`tilganlardan kelib chiqqan holda moliyaviy instrument-ning quyidagi funksiyalarini ta‘kidlash mumkin:
o`ziga hos bozor orqali moliyaviy resurslarni (kapitalni) iqtisodiyotda (iqtisodiyot subyektlari o`rtasida) samarali taqsimlash va qayta taqsimlash;
puldan bo`lak ma‘lum sharoitlarda kvazipul sifatida to`lov vositasi bo`la olish (m<sub>2</sub> va undan yirik pul agregatlari tarkibiga kiritilganligi munosabati bilan);
bir vaqtda iqtisodiy va yuridik mazmunni o`zida mujassamlashtirgan holda uning egasi, chiqaruvchisi va davlat o`rtasidagi iqtisodiy-huquqiy munosabatlarni belgilash;
o`z egalariga kapitalga egalik huquqi bilan birga boshqa ma‘lum qo`shimcha huquqlarni (masalan, ovoz berish, boshqaruvda ishtirok etish, ma‘lumotga ega bo`lish, kreditorlik mavqei va h.k.) berish;
alohida tovar sifatida muomalada bo`lish, bozor konyunkturasini va unda biznes sifatini belgilash; uni chiqaruvchisi va bozor holati to`g`risida informatsiya bilan ta‘minlash va h.k. (bularni uning fond bozoridagi roli sifatida qabul qilish mumkin);
investitsion aktiv va jamg`arma sifatida xizmat qilish;
risk sharoitida kapital bo`yicha daromad olishni, kapitalni qaytarilishini ta‘minlash va h.k.
Shunday qilib, yuqoridagilarning barchasi moliyaviy instrument-larning mazmuni, hossa va hususiyatlarini ifodalaydi.
Moliyaviy instrumenlar tasnifi
Zamonaviy fond bozori moliyaviy instrumentlarning turli hillari bilan mujassamlashgan bo`lib, ularni bir necha belgilar asosida tasniflashni taqozo etadi.
Muomalaga chiqarilishi maqsadi – to`lov va pul aylanmasi (oboroti) uzluksizligini ta‘minlash, investitsiyalarni jalb qilish va ular bo`yicha daromad olish bo`yicha, mos ravishda: kredit-pul siyosatini amalga oshirishning qarz munosabatlarini mujassamlashtiruvchi moliyaviy instrumentlar (davlat va bank instrumentlari), qarz (davlat va korporativ maqsadda) va ulush (korporativ maqsadda) munosabatlarini ifodalovchi investitsion moliyaviy instrumentlar.
Fond bozorining u yoki bu segmenti bo`yicha: pul, kredit, valyuta, sug`urta, lotareya o`yinlari, qimmatli qog`ozlar (fond, kapital) bozorlari instrumentlari.
Bazisiga ko`ra: pul, valyuta, sug`urta, tovar (jumladan hom ashyo), ko`chmas mulk, indeks, foiz stavka (kelajakdagi daromad), qimmatli qog`oz bazisli moliyaviy instrumentlar.
Iqtisodiyotning u yoki bu subyektiga ko`ra: davlat boshqaruvi va hokimiyatlari, banklar-kredit muassasalari, sug`urta tashkilotlari, birjalar, nomoliya tashkilotlari (korporativ) instrumentlari.
Chiqarilish muddati bo`yicha: qisqa, o`rta va uzoq muddatli moliyaviy instrumentlar.
Milliyligi bo`yicha: milliy, xorijiy va xalqaro moliyaviy instrumentlar.
Iqtisodiy-huquqiy mazmuni bo`yicha: qarz va ulush munosabatlarini hamda hosilaviy bo`lgan (bazis, muddat, huquq va majburiyatlarni mujassam-lashiruvchi) moliyaviy instrumentlar.
Iqtisodiy-huquqiy hossalariga ko`ra ikki guruhga ajratish mumkin: bazaviy va bazisli moliyaviy instrumentlar. Bazaviy instrumentlarga ulush va qarz munosabatlarini o`zida mujassamlashtiruvchi emissiyalanuvchi (derivativlardan tashqari) va emissiyalanmaydigan qog`ozlar kiradi. Bazislilariga esa derivativlar (hosilaviy qimmatli qog`ozlar) kiradi.
Chiqarilish va muomala chegarasi bo`yicha: alohida mamlakat, region va xalqaro miqyosda chiqariluvchi va muomalada bo`luvchi moliyaviy instrumentlar.
Shaxslarga nisbatan cheklanishlar bo`yicha: barchaga va cheklangan shaxslarga sotiladigan moliyaviy instrumentlar.
Shakli bo`yicha: maxsus blanklar ko`rinishida va elektron hisoblarda (schyotlarda) yuritiluvchi moliyaviy instrumentlar.
Vazifalari bo`yicha: subyektlarning ichki va tashqi iqtisodiy maqsad- manfaatlarini qoniqtiruvchi moliyaviy instrumentlar.
Funksiyasi bo`yicha: investitsion instrumentlar (qimmatli qog`ozlar), banklarning moliyalashtirish instrumentlari (kredit, depozit, seleng, plastik kartochkalar, cheklar va h.k.), riskni moliyalashtirish instrumentlari (sug`urta polislari), to`lov instrumentlari (milliy va xorijiy valyuta, xalqaro valyuta, kvazivalyuta (psevdovalyuta), birja kotrovkasiga ega bo`lgan valyuta sifatida
o`tuvchi oltin, platina, kumush, kamyob elementlar, qimmatbaho toshlar va h.k.), tovar taqsimlovchi instrumentlar (tovar varranti, konosament, ombor guvohnomasi va shu kabilar), garov qog`ozlari, lotoreyalar.
Ro`yxatdan o`tkazilishi bo`yicha: emissiyalanuvchi (aksiya, obligatsiya, derivativlar) va emissiyalanmaydigan (bank sertifikatlari, cheklar, xususiylashtirish jarayonida qo`llaniladigan vaucher va kuponlar, veksellar, ombor guvohnomalari, konosament, garov qog`ozlari va h.k.) instrumentlar.
Muomalaga chiqaruvchining tashkiliy-huquqiy shakliga ko`ra: davlat, munitsipal va korporativ moliyaviy instrumentlar.
Egalik huquqini belgilash bo`yicha: taqdim etuvchiga, egasini ismi yozilgan, orderli moliyaviy instrumentlar.
Daromad turlariga ko`ra: dividend beruvchi, belgilangan va suzuvchi foiz stavkali, kuponsiz (diskontli), yutuqli moliyaviy instrumentlar.
To`lov muddati bo`yicha: spot va muddatli bozor instrumentlari.
Yuqoridagilardan kelib chiqib, moliyaviy instrumentlar vaqt (jumladan, hayot tsikli), fazoviy (muhit) va bozor xarakteristikalari bo`yicha tavsiflash mumkinligini ko`rish mumkin.
Moliyaviy instrumentlarning fundamental hossalari ularning parametrlari (sifat ko`rsatkichlari) orqali ifodalanadi.
Keltirilgan tasnif hohishga va fond bozorining hususiyatlariga ko`ra kengaytirilishi mumkin.

Qimmatli qog‘ozlar tasnifi va tavsifi

Qimmatli qog`ozlar moliyaviy instrumentlarning boshqa turlaridan farqli eng katta va alohida bozoriga ega bo`lgan guruhini tashkil etganligi munosabati bilan ularning mazmun-mohiyatini maxsus ravishda ko`rib chiqish maqsadga muvofiq. Ta‘kidlash joizki, qimmatli qog`ozlar moliyaviy instrumentlarning bir turi bo`lganligi uchun umuman olganda mazmunan sinonimdir, lekin ular moliyaviy instrument- larning boshqa turlaridan ma‘lum jihatlari bilan farq qiladi.
Qimmatli qog`oz – bu, umuman olganda, monetizatsiyalashgan (pul bilan ta‘minlangan) real bazisga ekvivalent (―egiz-analog‖) qiymatga (bahoga) va hossalarga ega bo`lgan, maxsus iqtisodiy-huquqiy mexanizm bilan ta‘minlangan, o`ziga hos bozordagi moliyaviy munosabatlarni belgilovchi, shakllantiruvchi va rivojlantiruvchi, moliyaviy resurslarni samarali taqsimlanishi va qayta taqsimlanishini ta‘minlovchi, muayyan hollarda ma‘lum shakllarda daromad keltiruvchi vosita sifatida har hil turlarda, shakl va mazmunlarda namoyon bo`ladigan ham investitsion kapital (aktiv, maxsus fond jamg`armasi boyligi, qimmatli qog`ozlar portfeli), ham to`lov vositasi, ham alohida fond bozori tovaridir.
Qimmatli qog`oz bir vaqtning o`ziga iqtisodiy kategoriya va yuridik konstruksiya sifatida mazmunga ega.
Ta‘kidlash joizki, O`zbekiston Respublikasining ―Qimmatli qog`ozlar bozori to`g`risidagi‖ Qonuni loyihasi (2007-yildagi) bilan belgilangan qimmatli qog`ozning ta‘rifini mazmunan yuqorida keltirilgan talqinda tushunish maqsadga muvofiq. Ushbu Qonun loyihasiga muvofiq ―Qimmatli qog`ozlar - ularni chiqargan shaxs bilan ularning egasi o`rtasidagi mulkiy huquqlarni yoki zayom munosabatlarini tasdiqlovchi dividend yoki foizlar ko`rinishida daromad to`lashni hamda ushbu hujjatlardan kelib chiqadigan huquqlarni boshqa shaxslarga berish imkoniyatini nazarda tutuvchi hujjatlardir‖. Ko`rinib turibdiki, bu ta‘rifda ekvivalentlilik hossasi inobatga olinmagan.
Shuning uchun qimmatli qog`oz ―fond instrumenti‖ sifatida ―fond boyligi‖ deb ifodalanadi, uning yordamida real boyliklarga (bazisga) ega bo`lish imkoniyati paydo bo`ladi. Bu esa fond bozori konyunkturasiga bog`liq holda boyliklarni bir subyektdan boshqasiga o`tishishi (harakatini) ta‘minlaydi, natijada qimmatli qog`ozlar bozori orqali moliyaviy resurs-larni iqtisodiyotda samarali taqsimlanishi va qayta taqsimlanishining qonuniyatli jarayonini vujudga keladi.
Umuman olganda qimmatli qog`ozlar moliya instrumentlarining tasnif belgilari asosida tasniflanadi. Lekin qimmmatli qog`ozlarning ma‘lum mazmun va hususiyatlari ularni qo`shimcha tarzda alohida tasniflashni taqazo etadi.
Qimmatli qog`ozlarni chiqarishda quyidagi maqsadlar ko`zlanadi:
Aksiya (oddiy va imtiyozli) chiqarish va joylashtirish yo`li bilan aksiyadorlik kompaniyasini to`zish.
Obligatsiya chiqarish va joylashtirish yo`li bilan moliyalashtirishni kengaytirish.
Qo`shimcha investitsiya jalb qilishda kompaniyada hukmronlikni saqlab qolish uchun imtiyozli aksiyalar va obligatsiyalar chiqarish.
Davlat qimmatli qog`ozlari quyidagi maqsadlarda chiqariladi:
joriy budjet kamomatini (defitsitini) moliyalashtirish;
avval joylashtirilgan qarzlarni so`ndirish;
davlat budjeti kassasining bajarilishini ta‘minlash;
soliq to`lovlarining notekis tushuminitekislash;
tijorat banklarini likvid rezerv aktivlar bilan ta‘minlash;
1-jadval
Turli mamlakatlarda davlat qog„ozlarini chiqarish hajmi (%)⁶

	Italiya	Yapo- niya	AQSH	Buyuk Brıtanıya	Kanada	Fransiya	Germaniya
Hajmi YaIMga nisbatan	50,6	40,4	29,5	24,0	19,6	17,7	16,6
Hajmi davlatning	83,1	66,2	62,8	88,6	44,6	82,7	35,0

JAHON FOND BOZORINING RIVOJLANISHI TENDENSIYALARI VA MUAMMOLARI

Jahon fond bozorini xalqaro miqyosda globallashgan bozor deb tavsiflash

mumkin. Jahon fond bozori moliyaviy globallashuv jarayoni mahsuli bo`lib, industrial mamlakatlarni umumjahon miqyosda iqtisodiy samaradorligini keskin oshirdi. Lekin bu jarayon rivojlanayotgan mamlakatlar rivojiga ijobiy ta‘sirdan ko`ra ko`proq salbiy ta‘sir ko`rsatishi hozirda barchaga ayon bo`lib qoldi. Buning sababi rivojlanayotgan mamlakatlar iqtisodiyoti industrial davlatlar iqtisodiyotiga ko`pdan bog`liqligida deb bilish mumkin. Moliyaviy globallashuv sharoitida moliya bozorlarini rivojlanishi uzoq kelajakda dunyoning istalgan joyidan va vaqtda ishtirok etish imkonini beruvchi xalqaro elektron birjani vujudga kelishini (hisob-kitob markazi va markaziy depozitariy bilan kompleksda) tahmin qilish mumkin.
Rossiya Federatsiyasining Hisob palatasining ma'lumotlari bo`yicha 2020-yilga qadar Rossiya fond bozorini rivojlantirishga qaratilgan fond bozori taraqqiyotining 12 ko`rsatkichidan jami ikkitasi ayni davrga qadar amalga oshirilgan. Gap "YAIM ga kapitallashuv jarayonining nisbati" va" YAIM ga korporativ obligasiyalarning ularning aylanmalaridagi nisbati" to`g`risida ketmoqda.

2-jadval
Globallashuv effektlari (MShE mamlakatlari misolida)⁷

Salbiy holatlar

Ijobiy effektlar

Fond bozorini tartiblashtirishga oid qonunlarni moslashtirish bilan bog`liq qisqa muddatli harajatlar. Mahalliy investorlarning ishonchini qozonish bilan bog`liq qiyinchiliklar. Fond bozori qatnashchilarini moslashuvi bilan bog`liq qiyinchiliklar. Emitentlarning o`z aksiyalari kursi va likvidliligini fond bozorida ta‘minlash bo`yicha qo`shimcha harakatlar va harajatlar. Mahalliy professional institut-larning raqobatbardoshlilikni ushlab turishlari bo`yicha qo`shimcha harakat va harajatlar. Tartiblashtiruvchi institutlarning bozorni barqarorlashtirish bo`yicha qo`shimcha nazorat harakatlari va harajatlari. Moliyaviy globallashuvning salbiy taraflarining ta‘siri: - rivojlangan va MShE mamlakatlari o`rtasida asosiy makroiqtisodiy ko`rsatkichlar bo`yicha nomutanosibliklar; MShE mamlakatlari ichida aholining turli qatlamlari orasida daromadlar differensiatsiyasini kuchayishi; fond bozorini egiluvchan moslashuvini ortishi va kapitalni tashqariga chiqib ketishi riskini ortishi; tashqi omillarga ta‘sirchan bo`lish.

Fond bozori bo`yicha takomillashgan globallashuv talablariga javob beruvchi qonunlar. Investorlarning umumYevropa fond bozori miqyosida himoyalanganligi. Xorijiy investorlarga nisbatan regulyativ to`siqlarni kamayishi. Kompaniyalarda menejmentni, moliyaviy holatni va korporativ boshqaruvni yaxShilanishi. Moliya institutlarining malakasi darajasini oshishi. Fond bozorini bariarorlashuvi. Moliyaviy globallashuvning ijo-biy taraflariga ega bo`lish, xususan: moliya va boshqa sohalarda innovatsiyalarni rivojlanishi; xalqaro bozorlarga oson chiqish va ular orqali tashqi investitsiyalarni jalb qilish; MShE mamlakatlari integratsiyala- Shuvi, umumYevropa moliya, informatsion va h.k. tizimlarga kirish. - moliyaviy resurslar hajmini ortishi, kompaniyalar biznesi salmog`ini keskin ko`tarilishi.

Hozirda jahon moliya bozorlaridagi qimmatli qog`ozlarning oboroti xalqaro tovar aylanmasi (oboroti) hajmidan 60-70 barobar ko`p, bu ko`rsatkichning borgan sari ortib borishi tendensiyasini kuzatish mumkin.

Jаhоn mоliyabozori muаmmоlаri
Minoritar aksiyadorlar ulushlari kamayishi hisobiga yirik aksiyadorlar paydo bo`lishi, natijada investitsiyalar sifatidagi moliyaviy resurslar jalb qilinishi susayishi kuzatilmoqda. Chunki yirik investorlar korporativ manfaatlari ila kompaniyalarda ustuvor mavqeni egallab, tashqi portfel investitsiyalar oqimiga to`sqinlik qiladilar, bu esa yangi emissiyalarga (ayniqsa IPO mexanizmini joriy qilinishini) yo`l bermaydi, listing darajasidan uzoqlashtiradi, qimmatli qog`ozlarning ochiq birlamchi va davomiy uzluksiz ikkilamchi bozori rivojiga salbiy ta‘sir ko`rsatadi.
Bank tizimi modeli anglo-sakson modelidan farqli ko`proq Germaniyadagiga o`hShash modelga asoslanganligi banklarni moliya bozor-larida to`liq qonli investitsion va kredit operatsiyalarning tashabbuskori va katalizatori sifatida faollik qilishiga to`sqinlik qilmoqda.
Sug`urta tizimi hali yaxshi rivojlanmaganligi va investitsion resurslari kamligi, hamda fond bozorida to`g`ridan to`g`ri portfel investitsiyalar bilan

shug`ullanmaganligi sabali, ular na korporativ boshqaruv tizimida, na birlamchi va ikkilamchi bozorlarda faolligi sezilmayapti.
Budjetdan tashqari fondlar faqat davlat qimmatli qog`ozlariga investitsiyalar bilan cheklanganlar, aksiyalar bozori ular uchun juda riskli.
Investitsiya institutlari, ayniqsa investitsiya fondlari va kompaniyalarning investitsion resurslari hajmi va menejmenti sifati juda past, ular asosan xususiylashtirish mexanizmi omili ta‘siri ostida qolganlar.
Nisbatan ko`p vaqt davomida xususiylashtirilgan kompaniyalarda davlatning ihtiyorida aksiyalarning yirik paketlari turib qolganligi va ularda korporativ boshqaruv va menejment (moliyaviy, administrativ va strategik) tizimi samarasiz qolganligi (unda asosan davlatning ishonchli vakillari sifatida davlat organlari xizmatchilari va ishonchli boshqaruvchi kompaniyalar davlat nomidan qatnashganlari samarasiz bo`lganligi), natijada restrukturizatsiya samarasiz amalga oshirilib, modernizatsiya qilinmay moliyaviy ahvoli borgan sari yomonlashib borganligi sabali, davlat resurslarining ko`p qismi strategik va spekulyativ portfel investorlarga sotilishi qiyin bo`lib kelmoqda, sotilsa ham yirik investorlarga ketmoqda, natijada salbiy holatlar yuzaga kelmoqda. Bunda banklar va boshqa moliya institutlarining investitsion faolligi sezilmay kelmoqda, xususiylashtirish organi esa hozirda ko`p mamlakatlarda samara berayotgan IPO mexanizmini qo`llash asosida davlat resurslarini samarali joylashtirishni joriy qilmayaptilar.
Kаpitаlni jаlb qilish hаmdа kоrхоnаlаr, mоliyaviy institutlаr vа аhоlining эrkin mаblаg`lаrini Jоylаshtirishning muqоbil mаnbаi сifаtidа mоliya bоzоrini rivоjlаntirishgа qаrаtilgаn O`zbеkistоn Реspublikаsi mоliya bоzоrini o`rtа muddаtli vа uzоq muddаtli istiqbоldа rivоjlаntirish kоnsеpsiyasini ishlаb chiqish<sup>8</sup>.
Xususiy mulkchilik tizimi va unga tayangan biznes yaxShi rivolanmay sustligicha qolmoqda. Bunda Ernando de Soto hulosa va ta‘kidlari o`z tasdig`ini topmoqda<sup>9</sup>.
Kompaniyalarning bazaviy qimmatli qog`ozlari jalbdor va tovar bozorida raqobatbardosh bo`lmaganligi, davomiy uzluksiz barqaror ikkilamchi (spekulyativ) bozor yo`qligi sababli, bazisli qimmatli qog`ozlar (derivativlar) bozori shakllanishiga yo`l bermayapti.
Banklar va turli kompaniyalarda emission, dividend va investitsion siyosatlari menejmentining uyg`unlikdagi optimal balansiga erishish masalasiga ahamiyat berilmasdan kelinmoqda, natijada ular ichki va tashqi resurslarni samarali jalb qila olmayaptilar.
Davlat regulyativ institutlarining ko`p sonligi va tartiblash-tirish mexanizmlari bir-birlari bilan bir muncha nomutanosiblikda bo`lganligi (ularni uyg`unlikda birlashtiradigan bir butun yagona umummilliy makroregulyator yo`qligi) sabali, fond bozori umuman olganda iqtisodiyotdagi o`z funksiyasini to`liq va samarali barishi qiyin kechmoqda, bunda esa bozor qatnashchilari o`z vazifalarini bajarishga to`liq qodir bo`lmaganicha qolmoqdalar.
Davlat qimmatli qog`ozlari turlari va hajmi nisbatan kamligi, ular bilan bog`liq operatsiyalarning sustligi, Markaziy bankning ochiq moliya bozorlaridagi operatsiyalari sezilarli emasligi fond bozorini rivojlanishiga to`sqinlik qilmoqda. Bundan tashqari mahalliy hokimiyatlar tomonidan munitsipal obligatsiyalar chiqarilmasligi qo`shimcha investitsion resurslar manbasidan foydalanmaslikka olib kelmoqda.
Jаhоn mоliya bоzоri tоr mа‘nоdа fоnd bоzоri, ya‘ni qimmаtli qоg`оzlаr bilаn оpеrаtsiyalаr bоzоridir. vаlyutа bоzоrlаri (shu jumlаdаn еvrоvаlyutаlаr bоzоri);



1-rasm. Jàhîn mîliya bîzîrining tarkibiy tuzilishi¹⁰
Fond bozori transparentligi deganda fond bozori va uning barcha qatnashchilari faoliyati to`g`risidagi informatsiyalarni (ma‘lumot va hisobotlarni) ochiqligi, oshkoraligi, aniqligi, to`liqligi, o`z vaqtida (belgilangan muddatlarda) berilishi va to`g`riligi, umuman olganda informatsion shaffofliligi tushuniladi. Ma‘lumot va hisobotlarlarni ihtiyoriy (zarurat asosida) va majburiy ravishda transparentlilikning ma‘lum sifat darajasida berilishi mumkin bo`lganlari mavjud.
Fond bozori transparentligining bosh maqsadi investorlarning huquqlarini himoyalash va qonuniy manfaatlarini hamda risklarini pasaytirilishini ta‘minlashga qaratilgan bo`lib, o`z ichiga sifatli ochib berilishi majburiy va ihtiyoriy bo`lgan informatsiyalar hamda ularga qo`yilgan qonuniy sifat talablari tizimini oladi. Transparentlikning bosh vazifasi fond bozorida sodir bo`lishi mumkin bo`lgan har turdagi risklar, tovlamachiliklar va qonunbuzarliklarni informatsiyalar tizimi orqali oldini olish va pasaytirish.
Transparentlik usullari va shakllari fond bozoriga oid qonunchilik hujjatlari bilan belgilanadi.
Informatsiyani ochib berish shakllari turli bo`lishi mumkin, masalan, fond bozori qatnashchilari to`g`risidagi hisobotlar va informatsiyalarning standart shakllari. Bunday standart shakllarda tuzilgan va to`ldirilgan hisobot va informatsiyalar qonunchilik hujjatlariga muvofiq belgilangan sifat darajasida, muddatlarda, hajmlarda va tartibda ochib berilishi va taqdim etilishi talab qilinadi.
Transparentlilikni ta‘minlash borasida administrativ va jamoatchilik chora- tadbirlariga asoslangan usullar qo`llaniladi, ya‘ni, informatsiyani ochib berishlik mos ravishda davlatning qonunchilik hujjatlari va jamoatchilik (o`zini o`zi tartiblashtiruvchi tashkilotlar) me‘yorlari asosida amalga oshiriladi. Ammo, bu usullarning ichida eng ustuvori va zaruri administrativ usul hisoblanadi, chunki jamoatchilik me‘yorlari davlat qonunlariga to`liq asoslanadi.
Informatsion shafffoflikni ta‘minlashga asoslangan tartiblashtirish konsepsiyasiga binoan fond bozorining barcha qatnashchilarini har qanday faoliyati va natijalari sifat darajasida oshkora qilinishi zarur.
Shu munosabat bilan tranparentlilikning sifat mezonini fond bozorining barcha qatnashchilariga nisbatan qo`llash mumkin, ya‘ni qatnashchilarning transparentlilik darajasi (ya‘ni adekvat informatsion transparentililik) A(T)^Q uning barcha operatsiyalari va ularga oid informatsiyalar sonining bir-biriga tengligi, o`zaro adekvatliligi (to`g`riligi, aniqligi, o`z vaqtidaliligi, ishonchliligi) bilan belgilanadi. Mos ravishda bu kriteriy (mezon) quyidagicha ifodalanadi: