Reja: Organoidlarning tuzilishi va funksiyasi

Hujayra strukturasi va funksiyalari

• Hujayra strukturasi va funksiyalari
• Hujayra morfologiyasi.
• «Hujayra» atamasi grekcha «sytos» hujayra so’zidan olingan. O’simliklar bir hujayralik-prokariotlar va ko’p hujayralik-eukariotlarga ajraladi.
• Bir hujayrali organizmlarga bakteriyalar va ko’k-yashil suv o’tlari misol bo’lishi mumkin. Bu hujayralarda shakllangan yadro bo’lmaydi. DNK moddasi hujayra markazida ma’lum fazada to’plangan holda joylashgan. Bir hujayralik organizmlarda metabolitik jarayonlarning hamma funksiyalari shu bitta hujayrada bajariladi.

• 16.10.23

• Hujayraning umumiy korinishi

• 16.10.23

• Hujayra po’sti.
• O’simliklarning hujayralarida qattiq po’stning bo’lishi, ularning hayvon hujayrasidan farq qiladigan belgilaridan biri hisoblanadi. Organizmda hujayralar bo’linish yo’li bilan ko’payadi. Ona hujayra bo’linayotgan vaqtda undan hosil bo’layotgan ikki yosh hujayra oralig’ida juda yupqa to’siq paydo bo’ladi va u ona hujayraning ustki po’sti bilan qo’shilib ketadi. Natijada paydo bo’lgan ikkala hujayra ham qattiq po’stga o’ralib qoladi.
• Hujayra po’sti asosan sellyuloza, gemisellyuloza va pektin moddalaridan iborat. Quruq og’irligiga nisbatan sellyuloza-30%, gemisellyuloza - 40%, pektin moddalari 20-25% ni tashkil etadi. Sellyuloza moddalari har xil uzunlikka ega bo’lgan zanjirsimon misellalardan tuzilgan. Hujayra po’sti asosan ichkaridan yo’g’onlashadi.

• 16.10.23

• Hujayra membranasi.
• Protoplastni tashqi tomondan o’rab turuvchi membrana (plazmalemma qavati) – hujayra membranasi deb yuritiladi. U yarim o’tkazgich xususiyatiga ega bo’lib, o’zi orqali suvni bemalol o’tkazadi. Lekin suvda erigan moddalar uchun yuqori darajada tanlab o’tkazuvchi barer vazifasini bajaradi. Ayniqsa har xil ionlar va molekulalarning energetik va osmotik gradiyentga nisbatan erkin harakatida barerlik vazifasini bajaradi. Bundan tashqari membrana eng muhim metabolitik nasosdir ham. Ya’ni, hujayra uchun zarur bo’lgan ionlarni gradiyentga qarshi faol o’tkazadi. Membrananing bunday xususiyatlari hujayra uchun keraksiz moddalarni ichqariga o’tkazmay faqat zarurlarini o’tkazishda beqiyos ahamiyatga ega. Demak, membranalar hujayra metabolizmi jarayonining eng muhim qismlaridan biri bo’lgan moddalar oqimi va energiyasini boshqaradi: barerlik, transport, osmotik, energetik, biosintetik va boshqalar. Membrananing bunday xususiyatlari faqat tirik hujayralardagina sodir bo’ladi.

• Yadro.
• Yadro o’simlik hujayrasining eng muhim organoidlaridan biridir. Dumaloq yoki oval shaklida va ba’zi hollarda esa duksimon, ipsimon bo’lishi mumkin. o’simlik hujayrasi yadrosining o’lchami o’rtacha 10 mk atrofida bo’ladi. ko’pchilik o’simliklar hujayrasida yadro bitta bo’ladi. Yadro membrana qavati bilan o’rab olinadi va uning ichida 1-8 donagacha yadrochalar bo’ladi. Protoplazmadagi endoplazmatik tur yordamida yadro membranasi hujayradagi barcha organoidlar membranasi bilan tutashgan bo’ladi. Buning natijasida esa protoplazmaning umumiy metabolitik funksiyasi shakllanadi.
• Yadrocha.
• Yadrocha yadroning doimiy yo’ldoshi bo’lib, yorug’lik va elektron mikrosqoplarda juda aniq ko’rinadi. Uning soni, o’lchamii va shakli o’simliklarning turlari uchun doimiydir. Yadrocha DNKning ma’lum qismlarida shakllanadi va membrana qavati bilan o’ralmaganligi uchun uning chegaralari aniq ko’rinmaydi. Tarkibida suv kamroq bo’lib, 80% oqsil va 15% atrofida RNK bo’ladi. Yadrochada RNK ning miqdori sitoplazma va yadrodagiga nisbatan ko’proq bo’ladi, chunki yadrocha RNKni taqsimlovchi asosiy markaz sanaladi. Yadrocha oqsil sintezida va ribosomalar hosil bo’lishida ishtirok etadi.

• 16.10.23

• Endoplazmatik to’r.
• Mazkur atamani 1945 yilda Porter joriy qilgan. Endoplazmatik to’r kanalchalar, pufakchalar va sisternalarning o’zaro tutashligidan iborat murakkab shoxlangan tur sistemasi ekanligi aniqlangan. Bu sitoplazmada keng tarqalgan va membrana strukturasi bo’lib, asosan juft membranalik kanallar sistemasini tashkil etadi. Membrananing qalinligi 5-7 nm atrofida, kanallarning ichki diametri 30-50 nm gacha bo’ladi. Endoplazmatik tur kanalining ichi suyuqlik bilan to’la. Endoplazmatik tur membranasining yuzasi silliq yoki granulyar (burtmachali) bo’ladi. Silliq membranada asosan uglevodlar, lipidlar va terpenoidlar hosil bo’ladi. Granulyar membranada esa oqsillar, fermentlar va boshqalar sintez qilinadi. Ular oqsillarning sintez jarayonini taminlaydi.
• Ribosomalar.
• Ribosomalar endoplazmatik to’rda joylashgan eng kichik organoidlardir. Ular 1955 yilda Palada tomonidan ochilgan. Ribosomalar elektron mikroskopda olingan rasmlarda dumaloq shaklda ko’rinib, diametri 20-30 nm ga teng. Ribosomolarning har biri ikkitadan katta va kichik bo’lakchalardan tuzilgan. Kattasining diametri 12-15 nm, kichiginiki esa 8-12 nm ga teng. Ribosoma bo’laklari yadrochada sintez bo’ladi va sitoplazmaga o’tadi. Sitoplazmada esa matriks RNK molekulasida ribosomalar shakllanadi..

• Golji apparati.
• Endoplazmatik to’rning ma’lum qismlarida joylashgan pufakchalik qatlamlarga Golji apparati deyiladi. Ular endoplazmatik turdan uzilib chiqib ketadigan pufakchalarning o’zaro qo’shilishi va o’zgarishlaridan yuzaga keladi. Ular turli disk, tayoqcha va boshqa shakllarda bo’lib, har to’plamda bir nechtadan joylashgan. Membranasining qalinligi 7-8 nm ga teng. Har bir o’simlik hujayrasida bir nechtadan to yuztagacha Golji apparati bo’lishi mumkin. Golji apparatining membranasi endoplazmatik to’r va plazmalemma membranalarini tutashtiruvchilik vazifasini bajaradi. Ular metabolitik jarayonda, yani ayrim moddalarning sintez qilinishi, hujayra po’sti, vakuola shirasining hosil bo’lishida va hujayra uchun keraksiz (shilimshiq) moddalarning hujayradan chiqarib tashlanishida ishtirok etadilar.

• Хloroplastning tuzilishi

• Plastidalar.
• O’simlik hujayralari plastidalarning bo’lishi bilan hayvon hujayralaridan farq qiladi. Plastida–grekcha “plastikos” so’zidan olingan bo’lib, shakllangan degan ma’noni bildiradi. Sitoplazmada plastidalar o’zlarining qo’shqavat membranalari bilan ajralib turadilar. Ular dumaloq yoki oval shaklda. Yuksak o’simliklarning barg hujayralarida 20-50 donagacha uchraydi. Plastidalar rangsiz (protoplastlar, leykoplastlar) yoki rangli (xloroplastlar, xromoplastlar) bo’ladi.
• O’simlik hujayrasida uch xil plastidalar mavjud: xloroplastlar, xromoplastlar va leykoplastlar.

O'simlik hujayrasi ham xuddi hayvon hujayrasi kabi organik va anorganik moddalardan iborat. Suv va boshqa anorganik moddalar hujayraning asosiy qismini tashkil qiladi. Organik moddalardan oqsillar, uglevodlar o'simlik hayotida o'ta muhim vazifani bajaradi. Organik moddalar tarkibida uglerod, kislorod, vodorod va azot ko'proq uchraydi, shuning uchun ularni organogenlar deyiladi. Uglerod-45%, kislorod-42%, vodorod-6,5% va azot-1,5%.

• O'simlik hujayrasi ham xuddi hayvon hujayrasi kabi organik va anorganik moddalardan iborat. Suv va boshqa anorganik moddalar hujayraning asosiy qismini tashkil qiladi. Organik moddalardan oqsillar, uglevodlar o'simlik hayotida o'ta muhim vazifani bajaradi. Organik moddalar tarkibida uglerod, kislorod, vodorod va azot ko'proq uchraydi, shuning uchun ularni organogenlar deyiladi. Uglerod-45%, kislorod-42%, vodorod-6,5% va azot-1,5%.
• O'simlik qoldiqlari kuydirilganda kul tarkibida bir qator elementlarning oksidlari qoladi. Bularni barchasi o'simlik quruq massasini besh foizini tashkil qilishi mumkin.