Reja: Tenglamalar tizimi ko‘rinishidagi ekonometrik modellarni tuzishga bo‘lgan sabablar

Ta’rif 1. Tenglamalar tizimi ko‘rinishidagi ekonometrik model bevosita o‘zgaruvchilar o‘rtasidagi bog‘liqliklar tarkibini ifodalaydi va ekonometrik modelning tarkibiy shakli deb ataladi.
Ta’rif 2. o‘zgaruvchilarga nisbatan tenglamalar tizimi ko‘rinishidagi ekonometrik model – keltirilgan model yoki modelning redutsirlangan shakli deb ataladi.
Tarkibiy modelning parametrlari oldindan aniqlangan o‘zgaruvchilarning endogen o‘zgaruvchilarga to‘g‘ridan-to‘g‘ri ta’sirini baholaydi.
Redutsirlangan model parametrlari endogen o‘zgaruvchilarga to‘g‘ridan-to‘g‘ri va bilvosita ta’sirlarni baholaydi.
Redutsirlangan shakldagi tenglamalardan foydalanish uchun sabablar quyidagilar:
- Redutsirlangan shakldagi tenglamalarga bir vaqtlilik xususiyati xos emas, ushbu tenglamalarda ekzogen o‘zgaruvchilar va qoldiqlar miqdori ga bog‘liq emasligi to‘g‘risidagi klassik faraz buzilmaydi. Bundan kelib chiqqan holda mazkur tenglamalar eng kichik kvadratlar usuli bilan baholanishi mumkin;
- ba’zan redutsirlangan model koeffitsientlaridan tarkibiy model koeffitsientlarini hisoblashda foydalanish mumkin. Ushbu maqsadlar uchun (juda kam holatlarda) bilvosita eng kichik kvadratlar usulidan foydalaniladi;
- redutsirlangan shakl koeffitsientlarini multiplikatorlar sifatida (elastiklik koeffitsientlari) qabul qilinishi, ulardan iqtisodiy ko‘rsatkichlarni interpretatsiya qilishda foydalanishga imkon beradi.
- yana bir eng muhim sabablardan biri bo‘lib, redutsirlangan shakldagi tenglamalar bir vaqtli tenglamalar parametrlarini baholashda ikki qadamli eng kichik kvadratlar usulidan foydalanish hisoblanadi.
2. Tenglamalar tizimi ko‘rinishidagi ekonometrik modellarga doir misollar
Tenglamalar tizimi ko‘rinishidagi ekonometrik modellarga doir bir necha misollar ko‘rib chiqamiz.
1-misol. Ayrim bir tovarga bo‘lgan talab hajmini baholash zarur bo‘lsin. Ma’lumki, tovarga bo‘lgan talab tovarning narxi (P₁), boshqa tovarlar narxi (P₂) va iste’molchi daromadiga (I) bog‘liq. Ushbu holatni hisobga olgan holda talab hajmi quyidagi funktsiya ko‘rinishida bo‘ladi:
,
bu yerda P₁ – tovarning o‘rtacha narxi, P₂ – boshqa tovarlar narxi, I – daromad miqdori, ε – qoldiq miqdori.
Shu bilan birga, talab hajmi narxning funksiyasidir hamda tovar narxi talab hajmi bilan aniqlanadi. Bu yerda ko‘rib chiqilayotgan tovarga bo‘lgan narxni quyidagi ko‘rinishda ifodalash mumkin:
,
bu yerda R – ob-havo sharoitlari indeksi.
Ko‘rib chiqilayotgan tovar narxi P₁ uchun

ifoda ε qoldiq miqdorining funksiyasi hisoblanadi. Bu esa regression modellar uchun tovar narxi P₁ va qoldiqlar miqdori ε ning bog‘liq bo‘lmasligi degan klassik farazni buzilishiga olib keladi.