Reja: Umumiy ta’lim maktablarida musiqa savodini o’rgatish metodlari

PAUZALAR
O’quvchilar 1-sinfdan boshlab notalar cho’zimini o’rganish bilan birga tegishli pauzalar bilan ham tanisha boradilar. Ular pauza tushunchasini qo’shiq aytishda biroz to’xtab o’tish (dam olish) sifatida osonlik bilan idrok etishadi. Uning ahamiyatini bolalarga tanishi bo’lgan, pauzalar uchraydigan (ammo ilgari bunga ularning diqqati jalb etilmagan) qo’shiq asosida tushuntirib berish ma’qul. O’qituvchi bu qo’shiqni doskaga yozib qo’yadi va yangi, notanish belgilarni-suqib alomatlarini ko’rsatib o’tadi. So’ngra, u qo’shiqni notaga qarab aytishni taklif qiladi va bolalar diqqatini qo’shiqdagi shu belgilarning o’rni qo’shiq aytishda salgina suqib qilishga, bir oz to’xtab dam olishga to’g’ri kelishini uqtiradi. O’qituvchi turli musiqa va qo’shiqlar misolida pauzalarning muhim ahamiyati va asarning o’ziga xos xususiyatini ifodalashdagi rolini ko’rsatadi. U, pauza asarni qismlarga bo’ladi, qo’shiq aytishda uchraydigan pauzalar vaqtida nafas olish oson bo’ladi va hokazo, deb tushuntirib beradi. O’qituvchi kuylash uchun mo’ljallanadigan mashqlardagi turlicha cho’zimda uchraydigan kuylarni tanlaydi. Ikki satrli mashqni bolalar bilan kuylash maroqli bo’ladi; bunda, yuqorigi satrni sinfning birinchi yarim, pastki satrni esa - ikkinchi yarmi qo’yiladi, deb uqtirib o’tiladi. Ular galma-gal kuylashadi. Bir guruh sukut qilganida (jim turganida) nota satriga pauzalar qo’yib chiqiladi:

Pauzalarning cho’zimlarini yaxshirok esda qoldirish uchun quyidagi jadvalni yozish foydali bo’ladi:

O’quvchilarga tubandagi mashqlarni bajarishni taklif qilish mumkin:
a) quyidagi ko’rsatilgan notalarga to’g’ri keladigan pauzalarni yozing:

b) cho’zimi jihatidan quyida ko’rsatilgan pauzalarga mos keladigan notalarni yozing:
1) ; 2) ; 3) ; 4) ; 5) ;
NUQTALI PAUZA , NOTASI
3-sinfda o’quvchilar cho’zimlarning yana bir turi bo’lgan nuqtali nota - pauza bilan tanishadilar. O’qituvchi tushuntirib aytadiki, nuqta notaning tovush cho’zimini yarim marta oshiradi. Ma’lumki, shorak ikki nimchorakdan iborat, demak, agar chorak notaning o’ng tomonida nuqta bo’lsa, uning cho’zimi bir nimchorak oshadi.
Б)

Demak, oshqa nuqtali notalar quyidagicha cho’zimga ega bo’ladi:
v)

Deyarli ayni paytda tovushlarni bir butun qilib bog’laydigan belgi - liga haqida ham tushuncha beriladi. Masalan, liga orqali birlashgan bir xil balandlikdagi ikki tovush takrorlanmaydi, balki go’yo shakllanadi va jamlanadi hamda ikki tovush qancha davom etishi kerak bo’lsa, bir tovush ham shuncha vaqt davom etadi:

Bundan tashqari, agar liga balandlik jihatidan turlicha bo’lgan ikki (yoki undan ortiq) tovushni birlashtirsa, u boshqa ma’noga ega bo’lishi mumkin. Bu holda liga tovushlarini bir-biriga bog’lab ijro etish (legato), qo’shiqda esa bu tovushlarni bir bo’g’in singari aytish kerakligini ko’rsatadi:
Liga tufayli nuqtali notaning boshqa bo’lishi mumkin. O’qituvchi nuqtali notaning aniq ma’nosini qo’shiq misollarida ko’rsatib beradi.
Shunday qilib, biz notalar yozuvi bilan bog’liq bo’lgan asosiy ish metodlarini ko’rib chiqdik. Shuni ta’kidlab o’tish kerakki, bolalar nota yozuvi bilan tanisha boshlagan paytdayoq ulardan har xil nota belgilarini to’g’ri aniq va chiroyli ifodalab borishni talab etish zarur. Nota yozuvini mashq qildirish maqsadida uyda bajarish uchun bolalarga turli vazifalarni topshirish ma’qul. O’qituvchining nota yozuvi o’quvchilarga namuna bo’lishi, ya’ni nota yo’llarini to’g’ri chizishi, notalarni aniq-ravshan va chiroyli qilib yozishi kerak. Sinfda ishlash uchun oldindan tayyorlab qo’yilgan mashqlar chiroyli, ravshan va yaqqol ko’rsatilgan jadvallarni olib kirish yaxshiroqdir.