Reja: Vatanimiz hududidagi eng qadimiy falsafiy qarashlar

Markaziy osiyo madanyati rivojlanishida zardushtiylikning o’rni


Reja:


1. Vatanimiz hududidagi eng qadimiy falsafiy qarashlar,
2. Falsafa tarixi
3. Zardushtiylik taMimoti "Avesto"
Tarixni bilish, undan to’g’ri va holis huiosalar chiqara olish inson ma'naviy
kamoloti uchun muhum. Tarix buyuk muallim o' tmi shdan saboq
beradigan tarbiyachidir. Gap eng qadimgi davir falsafasi haqida borar ekan, buhaqlqat yanada katta ahamiyat kasb etadi. Ayrimlar "Bizga ming yillar qarida yotgan madaniyat va falsafadan nima foyda, yaxshisi, buguning gapidan gapidan gapiring?" , "tmish qaridan tashbex izlagandan kra, bugungi muammolar ustida bosh qotirgan maqul emasmi?" , degan hayollarga borish mumkin. Bir qarashda ularning gapida ham jon borga hshaydi. Ammo bir aniq: tmishni bilmasdan turib, kelajakni tri tasavvur etish mumkin emas. Zero, tmishsiz kelajak yq. Shu ma'noda, biz falsafa tarixini azbaryi tmishga qiziqqanimiz uchun rganmayapmiz. Biz uni turli zamonlarda ry bergan xilma •- hil, voqea hodisalarning falsafiy fakir va ongda qanday aks etgani, ular qanday oyalarni tuilishiga sabab blgani, qaysi ma'lumotlar insoniyat taraqqiyotiga qanday ta'sir krsatgani, qaysi mafkura odamzodni kproq rivojlanishi yoki manazzul tomon yetaklagani kabi haqiqatlarni bilib olish uchun rganamiz. Tarixni rganmoq va saboq olmoq har bir inson uchun zarurdir. Bu falsafa bilan shuullanayotgan mutahassis uchun ham, uni rganayotgan talaba uchun ham birdek muhim ahamiyatga ega. Tarixni falsafasiz tri tushinib blmagani kabi, falsafani ham tarix haqiqatisiz tri anglab blmaydi.
Shularni nazarda tutib, quyida biz mamlakatimiz tarixida muayyan iz qoldirgan ayrim falsafiy qarashlar va ta'limotlar haqida qisqacha txtalib tamiz.
Falsafa tarixida makedoniyalik Aleksandr (eski zbek tilida Iskandar deyilgan) istilosi va Grek - Baktirya davri falsafasi ham xalqimizning taraqqiyot tarixida muhim rin tutgan. Manbalarda Aleksandr qshini mahalliy xalqlarning qattiq qarshiligiga uchragani, u "Avestoning" kpgina qismini yondirib yuborgani haqida malumotlar bor. Bugungi kungacha ham ayrim tarixchilar "Avesto" ning tilini bilmagani, uni qiy olmagani sababli bu kitobning qadr - qimmatini tushunmagan va uni yoqish trisida krsatma bergan degan fikirlarni bayon etadilar. Aslida unday emas. Bu - tarixiy xaqiqatni garchand u kimga achchiq va kimlar uchundir ibratli blsada haspshlashdan boshqa narsa emas. Negaki, Aleksandr z zamonida fanning otasi deb nom olgan falsafani fan darajasiga yetkazgan, buyuk donishmand sifatida yeti iqlimda tan olingan unda 20 yil mobaynida muttasil ta'lim olgan edi. Shoh Filipning li Aleksandirni savodsiz kitob qadrini tushunmaydigan bir kimsa deb tariflash tarix ta'limotiga tri kelmaydi.
Eramizdan avvalgi X asrdan eramizning VII asrlarigacha blgan davr mahsuli blgan diniy falsafiy ta'limotlar dan biri zardushtiylikdir. Bu ta'limotga Zardsht asos slogan blib, Sharq va arbda Zaratushtar, Zaroastr Nomlari bilan mashhurdir. Manbalarga ko'ra, Zardusht eramlzdan avvalgi VI asrning birinchi yarida yashagan. Lekin uning tarixiy yoki afsonaviy shaxs ekanligi haqida aniq bir txtamga kelgani yq. U zini payambar deb elon qilingan. Lekin uning payambarligiga iloxiy asosga ega emas. Ya'ni, bu haqiqat ilohiy kitoblarda z tasdiini topmagan.
KLeyingi ylllarda olib borilgan tadqiqotlar shuni krsatmoqdagi, bu ta'limotVatanimiz xududida, xususan, Xorazm zaminida paydo bo'lgan.U z davrida xalqni ezgulik va adolat oyalariga da'vat etish ,hayotbaxsh an'analarni shakllantirish ,dehqonchilik vashahar madaniyatini rivojlantirish muhim ahamiyatga ega blgan ,uning oyalari bilan boliq qadriyatlar bugungi kungacha yashab kelmoqda xalqimiz turmush tarzining ziga xos xususiyatlarinl belgilashda ulkan qimmat kasb etmoqda.
Zardshtiylikning bosh kitobi "Avesto,,dir, Unda qadimgi xalqlarning dunyo trisidagi tasavvurlari ,o'zigaxos qadriyat va urf odatlari aks etgan.Unda olamning azaliy qarama qarshi kuchlari -yaxshilik va yomonlik, yorulik va zulmat,issiqlik va sovuqlik, hayot va lim borasidagi qarashlar z ifodasini topgan. "Avesto"da shuningdek, tabiat falsafasi, tarix, etika, tibbiyotga oid ma'lumotlar ham berilgan.
Tri, u "Avesto" ni tda kuyadirgan. Lekin buni kitobnmg qadrini tushunmagani uchun emas, balki yerli halqlarni birlashishga davat etib turuvchi, ular e'tiqod qygan milliy oyalar timsoli blgan va z saltanatiga qarshi muttasil kurash olib boruvchi vatanparvarlarni tarbiyalaydigan manba ekanini nazarda tutib, shu ishni amalgam oshirgan. Qolaversa, zini dunyodagi eng rivojlangan hudud madaniyatini jahonga yoyish uchun masul deb bilgan, triroi, sha madaniyatdan boshqasini tan olmagan mashhur jahongir uchun zabt etilgan xalqning "Avesto"dek buyuk kitobi blishi kutilmagan hol edi. U , yuqorida ta'kidlagandek, niaskur kitob omon tursa u ushbu zamin farzandlari uchun zlikni anglash, binobarin, kuch -- qudrat manbai blib qolaverishini nihoyatda yaxsh tushingan.Aleksandrdan keyin yashagan Rim imperatorlari ham Misir va Vizantiyaga qarshi urush qilib, ularning yerini bosib olganida tub aholining madaniy boyliklarini yq qilgani, "Zabur" va "Tavrot" ning qadimgi nushalarini kuydirib yuborgani yuqoridagi Misolning tasodifiy emasligidan dalolat beradi.
Umuman, har qanday Sharoitda ham istemolchilarning birinchi ishi xalq va millatlarni zrlik bilan bosib olish, boyliklarni talash blsa keyingi asosiy faoliyati - millatni z tarixi va ananalaridan uzib qyish, madaniy merosini
talon - taroj qilish, Uning madaniyatini yqotishdan iborat boladi. Tarixning bu achchiq saboi mustamlakadan mahkamlashga intiladigan har qanday xalq taraqqiyoti uchun eng muhim hulosa blib xizmat qiladi.
Iskandarga qarshi kurashda halqimizning milliy qahramoni Spitamen beqiyos mardlik va jasorat krsatadi. U Iskandarga qarshi ayovsiz qarshilik krsalgan vatanparvar lashkarboshlardan biridir. Aslida, uning qahramonligi sha davrdagi z davlatchiligini, zi yashaydigan hudud dahilsizligini saqlab qolish uchun olib borilgan kurashni timsolidir. Albatta, bu lashkar boshi ortidan xalq ergashsa, elning ozodlik va rnustaqillikga intilish tuyusi kuchli blmasa, Spetarnenning nomi bu qadar mashxur blib ketmas edi. Negaki, inson naqadar kuchli, tadbirkor va omadli blmasin, agar xalq bilan birga blib, uning dardlariga darmon izlamasa, hurriyat oyalarini bayroq qilib ktarmasa, haqiqiy milliy qahramon bla olmaydi. Spetamen esa sha xalqimizmng ruhi, orzu - umidlari, mustamlakachilarga qarshi matonati ramzi sifatida tariximiz qatiga mangu muhirlanib qolgan.
Vatanini himoya qilish, erksevarlik, vatanparvarlik ajdodlarimizning qon - qoniga singib ketganligi Shiroq trisidagi tarixiy rivoyatda ham har taraflama ochib berganligini eslatishmumkin.
Markaziy Osiyoda yashagan avlod ajdodlarimizning falsafiy fikirlari haqida qimmatli maMumotlarga ega blishimizda "Avesto" , "Behistun" , "Denkart" , "Bundahishn" singari yozma yodgorlik muhum tarihiy xujjatsifatida alohida ahamiyatga ega.
"Avesto"da aks etgan asosiy falsafiy oyalar, diniy e'tiqotning yetakchi tushunchalari tarixiy shaxs Zardusht (Zardst)nomi bilan boliq. Uning nomiga nisbatan din ham shunday nom bilan, ya'ni zardushtiylik deb ataladi. Zardusht, manbalarning krsatishicha, taxminan miloddan avval 570 - yillarda tugiigan va yetmish yetti yoshidaibodat qilayotgan choida dushman kohini tamonidan orqasidan xanjar sanchib ldirilgan. Zardushtga qadar ajdodlarimiz har xil diniy odatlarga ibodat qilib yashaganlar. Diniy etiqodlarning turli -tumanligi ibtidoiy munosabatlar rnini sinfiy jamiyat, qadimgi quldorlik jamiyati ola boshlagan payitda barcha qabilalarning yagona mafkura asosida uyushishlariga allaqachon tanoq blib qolgan edLlkaning turli qabilalarinibirlashtirish, ularni ilk buyuk davlatchilikoyasi atrofida uyushtirish zaruryati tuilib qolgan edi. Ana shunday zaruriyatni tushinib yetgan ilor kishilardan biri sifatida Zardusht tarix saxnasida paydo bldi. Zardusht kp xudolik tasavvurlari, tabiat hodisalariga siinishga qarshi chiqib, yakka xudolik oyasini tarib qildi. Zardushtiylik juda qadimiy dinlardan blib, ibtidoiy tuzumdan quldorlikka tila boshlagan payitlar Markaziy Osiyoda paydo bla
boshlagan va aloxida diniy dunyo qarash sifatida shkillangan. Zardushtiylik dinining qonun - qoidalari "Avesto" da bayon etilgan. "Avesto" kitobi eramizdan bir necha asrlar ilgari yuzaga kelgan. Manbalarning krsatishicha, "Avesto" n ikki ming oshlanganmol terisiga oltin hariflar bilan bitilgan ekan.
Abu Rayxon Beruniyning "tmish xalqlardanqolgan yodgorliklar" asrida bu haqda shunday deyilgan: "Doro ibn Doro xazinasida n ikki ming qoramol terisiga tillo bilan bitilgan bir nusxasi bor edi " . Iskandar otash xonalarni vayron qilib, ularda xizmat etuvchilarni ldirgan vaqtda uni kuydirib yubordi. Shuning uchun "Avesto" ning beshdan uch qismi yqolib ketdi. " Avesto " ttiz nask (qisrn) edi. Majusidlar qlida n ikki nask chamasi qoldi.
"Avesto" da tmish ajdodlarimizning diniy tasavvurlari, koinot va yerdagi dunyoning yaratilishi bilan boliq afsona va rivoyatlar, Markaziy Osiyo, Eron va Ozarbayjonning tarixi, ijtimoiy - siyosiy, iqtisodiy hayoti, geografiyasi, tabiyati, nabototi, ilim - fani z aksini topgan. Unda qadimgi Turon lkasining iqlimi, suvi, hayvonot dunyosi, yer tuzilishi, sahrolari, tolari haqida qimmatli maMumotlar berilgan.
arazgylik, hasad, fitna -- fasod, manmanlik "Avest¹ da qattiq qoralansa, va'daga vafo qilish, ahtga sadoqat, samimiyat, xolislik, zaro izzat - ikrom kabi odamlar rtasida ustivor bladigan ahloqiy qoidalar ululanadi. "Avesto" dunyoni inson uchun sinov maydoni deb tushuntiradi.
"Avesto" da odamlarni imonli blishga, doimo pok -- toza yurishga, tanani ozoda tutishga, harqanday yomon niyat vaszlardan tiyilishga, yomon amallardan voz kechishga, nojya ishlardan yuz girishga da'vat etdigan ahloqiy qoidalar, diniy gitlar, falsafiy oyalar nihoyatda kp. "Avesto" da qayd etilgan eng muhim falsafiy fikrlardan biri - insonlarni mehnat qllishga, z qllari bilan moddiy boyliklar yaratib tq, farovon hayot kechirishga da'vat etilganligidir. Zardushtiylikda inson chorvaning kpayishiga, yaylovlarning gullab - - yashnashiga yordam bergan taqdirda, tinmay mehnat qilgandagina hudoning inoyatiga noil bladi deytladi. Zardusht hudo Axuramazdadan, yer yuzidagi eng yaxsh joy qayerda, deb sraganida, u inson qayerdaki ziga uy tiklab oilasi (xotin va farzandlari) ga podalariga rin ajratib bersa, yem -- hashagi kp blib, chorvasi va itlari tq yashasa, uyida noz -ne'matlar muhayyo blib, xotini va farzandliri farovon yashasa, uyda e'tiqodi sobit, olovi alangali, boshqa narsalari mo'1 •- ko'l blsa sha manzil, sha gsha uludir, muhtaramdir, deb javob beradi.
"Avesto" mehnat qilib boylik yaratib yangi joylarni obod qilib quruq va bz yerlarni haydab, suvorib zlashtirgan, sut, gsht - yo, don - dun yetishtirib jamiyat taraqqiyotiga yo'l ochib bergan, farovonlikni ta'mnlagan dexqonlar, charvodorlar, ovchilarni ululaydi.
Unda, masalan, yerga mehir qyib mehnat qilish zarurligihaqida aytilgan. Kimda - kim, ham ng qli bilan, ham chap qli bilan yerga ishlov bersa, yerga foyda keltiradi. Yer ham undan zining har xil noz - ne'matlarini ziroatlarirri mo'1 -ko'l hosilini ayamaydi, deyiladi kitobda.
Zardushtiylik dini va uning "Avesto" kitobida dunyoning moddiy asosi deb hlsoblangan yer, tuproq, havo muqaddastirilashtiriladi. Yer va havo shunday e'zozlanadikiy, havoni bulash, ifloslantirish, hayvonlar ligi uyoqda tursin, odamlar jasadini ham yerga kmish, suvga oqizish, olovda yoqish gunohi azm hisoblangan. Marhumlar yerni, suvni, havoni zaharlab qymasliglari uchun ularning jasadlarini mahsus sapol idishlarga kmish rasm bIgan. "Avesto" da dexqonchilik bilan shuuilanish n ming marta ibodat qilish va yuzlab jonivorlarni qurbonlikga syishdan afzal hisoblangan. Unda aytilishicha, ekin ekish - yerdagi yovuzlikiarga barham barish demakdir. alla yerdan unib chiqqanda deyiladi "Avesto" da devlar larzaga keladi, alla rib olinyotganda devlar nola faryod qiladi, lla yanchib un qilinayotganda, ular qocha boshlaydi, himiq qilayotganda esa devlar mahf bladi. allaning mo'1 -ko'1 blishi, goyo devlarning labiga qizitilgan temir bosganday ularni tumtaraqay qiladi.
Islomgacha Markaziy Osiyoda buddizmning , hatto nasroniylik dinining ma'lum darajada tarqalganiga qaramay , diniy e'tiqod bobida zardushtiylik dini asosiy rin tutgan. Jahon dinlari keyingi ikki - ikki yarim ming yil Ichida qanchalik takomillashayotgan ularning marosimlari, urf odatlari necholik hilma xillashgan, boyigan blmasin ular barchasi zardushtiylik dining vorislari hisoblanadi.
VI - VIII asrlarda yaratilgan, qadimiy turkey tilda ziga xos hatda bitilgan Urxun -- Enisey yodgorliklarida turkey xalqlarning falsafiy, ijtimoiy - siyosiy qarashlari, el - yurtiga muhabbati, qahramonliklari xorijiy basqinchilarga nafrati z ifodasini topgan.
732 yilda rnatilgan Kultegin bitigidagi barch voqealar aksi Bilga xoqon tilidan (asli ismi Miliyon) bayon etiladi. Miliyon snggi turk xoqonlaridan biri blib, "Bilka - Qoon" - "Ulu xoqon" unvonini olgan. Miliyon juda kp urushlar olib borib turk xoqonlgi davlati chegaralarini ancha kengaytirdi.
Qadimgi Yunoniston falsafnsi.
Qadimgi davr falsafasining yana bir silsilasi Yunonislonga tcgishlidir.
Bu davrdagi falsafiy qarashlar - - antik davr falsafasi dcb yuritiladi. Uncla Milet falsafiy maktabi, Eky falsafiy maklabi, Suqrot, Pifagoi\ Afloturi, Arasfu va boshqalarning falsafiy, labiiy -- ilmiy, ijlimoiy -- ahloqiy taMimotlari rganiladi.
Yunonistonda dastlabki falsaily taTimotlar eramizdan avvalgi VII-VI asrlar rtasida
Milet shahrida yuzaga kelgan va rivojlangan. Milct maktabi vakillari Fales,
Anaksimandr, Anaksimenlardir. Uning asoschisi Fales (cramizdan avvalgi 624 — 547
yillarda yashagan). U Yimon fani va falsafasining asoschisi boMib, z davrining etuk
slyosiy arbobi, jrofi, faylasufi blgan.'Fales taTimotiga kra, tabiatdagi turli-
tuman jism va hodisalar dastlabki ibtido — suvdan paydo blgan va yana suvga
aylanadi va bu moddiy birlik doimo zgarishda boMadi, Anaksimandr (Falcsning
shogirdi) eramizdan avvalgi VII asr oxiri va VI rtalarida yasiiab ijod ctgan. U «Tabiat
haqida» asarini yozgan, biroq asar bizgacha yotib kelmagan. Falcs olamning asosiga
suvni qygan blsa, Anaksimandr dunyo - - chcksiz, gazsimon apcyrondan iborat,
issiqlik va sovuqlik, quruqlik va namlik apcyrondan ajralib chiqib, moddaning bir
holatdan ikkinchi holatga tishini ta'minlaydi, dcb hisoblagan. Uning taMimotmi
zamondoshi, shogirdi Anaksimen davom cttirdi. Anaksimcn (eramizdan avvalgi 588-525
yillar) havo — olamning asosi, deb bilgan. Uningcha, havoning quyuqlashishidan suv,
er, tosh kabi moddalar tashkil topgan, siyraklashishidan csa otov paydo boMgan.
Yana bir yunon faylasufi Gcraklit (eramizdan avvalgi 520-460 yillar) Kichik Osiyoning arbiy qiroidagi Efes shahrida zargar oilasida dunyoga kelgan. U stixiyali dialektikaga asos solgan, olov — olamning asosi, dcb bilgan. uning fikricha, olamda hamma narsa harakatda. «Oqar suvga bir soniyada ikki marta tushish mumkin emas, chunki suv Jiar daqiqada yangilanib turadi». Olamda turunlik yq. Harakat butun tabiatga, barcha jism va hodisalarga xosdir. Abadiy harakat — abadiy zgarishdir. Harakat qarama-qarshilik asosida sodir bladi. «Kurash hamma natsaning otasi, hamma narsaning podshosidir», degan ckan Gcraklit. Bundan Geraklit kishilar rtasida urushlarni targMb qilgan ekan-da, dcya xulosa chiqarish notri. Gcraklitning fikricha, doimiy zgarish, harakat va zaro qarama-qarshi tomonlarga tish —jismlar sifatining nisbiyligi bilan boliq. Masalan, dcngiz suvi inson islmoli uchun yaroqsiz blsa, baliqlar uchun ayni muddaodir. Geraklitning qarashlari falsafiy tafakkur rivojiga katta ta'sir krsatgan,
Pifagor (erami/clan avvalgi 580-500 yillar) Yunonistonning Samos orolida yashab tgan. u qadimgi Yunonistonda diniy-mafkuraviy falsaily maktab, ya'ni pifagorchilikka asos solgan. Pifagor zining siyosiy qarashlari tufayli podsho Polikrct bllan cliiqisha olmagan va Samosni tark etib, janubiy Italiyaga kchib kclgan, sha ercla z uyushmasini tashkil etgan. Uningcha, dunyoni bilish jarayoni, avvalo, raqamlarni bilishdan boshlanishi kerak. Pifagorchilaming taMimotiga kra, olamning asosida
-2-
modda bam, tabiat ham cmas, balki idcallashgan raqamlar yotadi; narsa va hodisalar aynan ana shu raqamhir mahsulidir. Pifagorcbilar birinchi boMib Yunonislonda tabiatdagi narsa va hodisalarni izohlashda miqdor kategoriyasini ilgari suradi, Pifagor zodagonlar oilasiga mansub boMgani bois aristokratiyani hlmoya qilgan. U «tartib» . trisidagi ta'limotini yaratib, faqat aristokratlar rnatgan lartib ijtimoiy hayotda muhim rol ynaydi, degan. Uning fikricha, demokratiya bu tarlibotning bu/ilishidir.