Rivojlanish psixologiyasi fanidan oraliq nazorat javoblari

Ayrim tortinchoq bolalar esa hech bir savol bermaydilar. Bunday
bolalarga turli mashg‘ulotlar va sayohatlarda kattalarning o‘zlari
ham savol berishlari va shu bilan ularni faollashtirishlari lozim.
Har qanday tafakkur, odatda biron narsani taqqoslash, analiz
va sintez qilishdan boshlanadi. Shuning uchun biz ana shu
taqqoslash, analiz va sintez qilishni tafakkur jarayoni deb ataymiz.
Sayohatlar bolalardagi tafakkur jarayonini faollashtirish va
rivojlantirishga yordam beradi. Bolalar tabiatga qilingan sayohatlarda
turli narsalarni bir-biri bilan taqqoslaydilar, analiz hamda
sintez qilib ko‘rishga intiladilar.
Bog‘cha yoshidagi bolalar nutqining o‘sishi oilaning madaniy
saviyasiga ham ko‘p jihatdan bog‘liq.
Bog‘cha yoshidagi bolalarning tafakkuri va uning rivojlanishi
o'ziga xos xususiyatga ega. Tafakkur bolaning bog‘cha yoshidagi
davrida juda tez rivojlana boshlaydi. Buning sababi, birinchidan,
bog‘cha yoshidagi bolalarda turmush tajribasining nisbatan
ko‘payishi, ikkinchidan, bu davrda bolalar nutqining yaxshi rivojlangan
bolishi, uchinchidan esa, bog‘cha yoshidagi bolalarning
erkin, mustaqil harakatlar qilish imkoniyatiga ega bolishlaridir.

99. Ilk o‘spirinlik davrida shaxsiy refleksiyaning shakllanishi	Personologik yo‘nalish vakillari, jumladan E.Shprangerning ta’kidlashicha, bu davrdagi asosiy o‘zgarishlar: shaxsiy ≪Men≫ni kashf qilish, refleksiyaning o‘sishi, o'zining individualligini anglash va shaxsiy xususiyatlarini e’tirof etish, hayotiy ezgu rejalarning paydo bolishi, o‘z shaxsiy turmushini ongli holda qurishga intilish va hokazolardir. Shpranger o‘spirinlikni ikki davrga boladi. Birinchi davr 14—17 yoshlarda vujudga keladigan inqiroz o‘spirinlarda o‘zlarini kattalarning bolalarcha munosabati doirasidan qutulish tuyg‘usi paydo bolishidan iboratdir. 17—21 yoshlilarning asosiy xususiyati ularda tengqurlaridan ≪ajralish≫ inqirozi va tanholik istagining paydo bolishidir. Bu holat tarixiy shart- sharoitlardan kelib chiqadi. Shpranger ilk o‘spirinlarda o‘z-o‘zini anglash va qadriyatlar yo‘nalganligiga asos solgan. Bu yo‘nalishni keyinchalik K.Byuler, A.Maslou va boshqalar davom ettirganlar. D.I.Feldshteynning fikricha, o'spirinlik davrida o'qish va mehnat asosiy faoliyat turlari sifatida shaxsning taraqqiyotini belgilaydi. Boshqa psixologlar esa kasbiy o'z-o'zini belgilashni ilk o'spirinlik davrida yetakchi faoliyat sifatida ko'rsatadilar. I.V.Dubrovina bu holatga aniqlik kiritadi, maktabni tugatgan paytda kasbiy o'zo‘zini belgilash haqida gapirish erta, chunki unda faqat istak, haqiqatda amalga oshmagan kelajak rejalar mavjud bo‘ladi. Ilk o‘spirinlar shaxsining taraqqiyotida ijtimoiy foydali mehnatning roli katta. Ilk o‘spirinlar mehnati faqat o‘zining moddiy natija berishi tomoni bilangina muhim emas. Bu yoshdagilarning mehnatini to'g'ri tashkil etish shaxsning kollektivizm, umum foydasi uchun qilinadigan mehnatga muhabbat, tashabbuskorlik, maqsadga intiluvchanlik, intizomlilik, qa t’iyatlilik singari sifatlarini tarkib toptirishga yordam beradi.
100. O‘spirinlar muloqotining yosh xususiyatlari	13 yoshlilarning asosiy xislatlari — o‘smir o‘zi bilan o‘zi bolib, introvertlik xislatlari kuchayadi; o‘z-o‘zini tanqid qiladi, tanqiddan tez xafa boladi, psixologiya bilan qiziqa boshlaydi, ota-onaga ham tanqidiy munosabatda bola boshlaydi, do‘st tanlashi ham o‘zgarib boradi, somatik o‘zgarishlar kuchayganligi sababli kayfiyatning tez o‘zgarishi namoyon boladi. 14 yoshda introversiya ekstroversiya bilan almashadi, o‘smir muloqotchan, kuch-quvvatga to‘la, o‘ziga ishonchi ortgan, insonlarga va ular orasidagi farqqa qiziqish ortadi. U o‘zini boshqalar bilan solishtirishni, kino va adabiy qahramonlarga o‘zini o‘xshatib, muhokama qilishni yoqtiradi. Gezellning ta’kidlashicha, 15 yoshlilarning xususiyatlarini yagona shaklda ifodalash qiyin, chunki individual farqlar ortib boradi. Bu yoshdagi yangi psixologik tuzilma — mustaqillik ruhining ortishi bolib, bunda o‘smirning maktab va oilaga munosabati kuchayadi, tashqi nazoratdan qochish o‘z-o‘zini nazorat qilish va ongli o‘z-o‘zini tarbiyalash bilan uyg‘unlashadi. Bularning barchasi o‘smirning salbiy ta’sirlarni idrok qilish va tez xafa bolishini orttiradi. 16 yoshda yana osoyishtalik boshlanadi: isyonchilik xushchaqchaqlikka aylanadi, ichki mustaqillik, hissiy barqarorlik, muloqotchanlik, kelajakka intilish kuchayadi. Shunday qilib, Gezellda biogenetik konsepsiya taraqqiyotning turli jihatlarini, xronologik birlashtirilgan tavsiflashga aylanadi.
101. O‘smirlik davrida jinsiy stereotiplarning yosh xususiyatlari	V.M. Karimovaning yana bir shogirdi O.AAbdusattorova tomonidan o‘smirlarda jinsiy identifikatsiya jarayonlarida namoyon boladigan sifatlar, oila muhitida er-xotin va ota-onalik maqomlaridan kelib chiqadigan gender munosabatlar, jumladan liderlikka oid tasavvurlar, ushbu holatlarga ta’sir etuvchi oilaviy rollar taqsimoti, gender ustanovkalar, ekspektatsiya va refleksiv jarayonlar olganilgan bolib, u oila muhitida ustuvor bolgan munosabatlar uslubi va er-xotin munosabatlari o‘smir yoshlarning jinsiy identifikatsiya jarayoniga bevosita ta’sir qiladi, deb hisoblaydi3. Muallif ning fikricha, o‘smirning jinsiy identifikatsiyasida gender stereotiplarning ham o‘rni bor, lekin bunday stereotip ustanovkalar ko‘proq o‘g‘il bolalarga xos bolib, bu otaning sifatlari va gender munosabatlariga bogliq; qizlardagi muskulinlikka moyillik va androginlikning kuchli namoyon bolishi esa ulardagi yangicha fikrlash va onalarining oilaviy munosabatlar tizimidagi faol o‘rni va jinslararo munosabatlarga nisbatan liderlik ustanovkasidan kelib chiqadi.
102. Kichik maktab yoshidagi o‘quvchi shaxsining gender xususiyatlari	kichik maktab yoshi 7—11 yoshli bolarlarni o‘z ichiga oladi. Bu davrda o‘qish yetakchi faoliyatga aylanadi, o‘qituvchining so‘zi bola uchun senzitiv hisoblanadi. Intellektual refleksiya bu davrda paydo bolgan yangi psixologik tuzilmadir. Sh.R.Samarova boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida fikrlash jarayonlari, diqqatning nazorat funksiyasi diagnostikasi va dinamikasida jinsiy (gender) farqlar mavjudligi, ular o‘ziga xos davriy qonuniyatlarning hosilasi sifatida gavdalanishini e’tirof etadi. Aqliy normal va ruhiy rivojlanishi sustlashgan o‘quvchilarni o‘zaro solishtirar ekan, Sh.R.Samarova fikrlash jarayonlari (idroki, mantiqiy xotirasi, ko‘rgazmali, obrazli, fazoviy, vizual tafakkur turlari hamda operatsiyalari) rivojlanishi, diqqat xususiyatlari, anglangan, ixtiyoriylik darajalari negizida o‘ziga xos qonuniyatlar, ta’sir etuvchi ichki va tashqi omillar yotishini asoslab beradi Tadqiqotchining fikricha, aqlan normal, ruhiy rivojlanishi sustlashgan boshlang‘ich (2 va 4) sinf o‘quvchilarida fikrlash jarayonlari, yuksak funksional tizim tarkibi (ixtiyoriy diqqat) umumiy xususiyatlari bilan birga maxsus o'ziga xoslikka ega bolganligi tufayli kognitiv tizim diagnostikasi, harakatlantiruvchi mexanizmlari, uzviyligi, uzluksizligi o‘zaro bir-biridan tafovutlanadi.
103. Yuqori sinf o‘quvchilarining intellektual rivojlanishi	Yuqori sinf o‘quvchilarining bilish jarayonlari shunday darajaga yetadiki, kattalar bajaradigan barcha aqliy ishlarni bajarishga amaliy jihatdan tayyor bo'ladilar. Ularning bilish jarayonlari murakkab va egiluvchan bo'lib boradi. Ular bu yoshga kelib jiddiy ishlarga ko'p vaqtlarini ajrata boshlaydilar, dam olish va o'yin-kulguga juda kam vaqt ajratadilar. Ularning barcha bilish jarayonlari, jumladan, xayol, xotira, nutq, tafakkur rivojlanadi. Ilk o'spirinlik yoshidagi o'quvchilarning bilish jarayonlari turli nuqtayi nazarlarni tahlil etishga va bu masala bo'yicha har tomonlama fikr yuritishga yordam bera oladi. Bilishga qiziqishning rivojlanishi, o'qishga ongli munosabatda bo'lishning o'sishi bilish jarayonlarining ixtiyoriyligini, ularni boshqara olish mahoratini yanada rivojlantirishga undaydi. Bu yosh davrining oxiriga borib, o'quvchilar o'zlarining bilish jarayonlarini to'la-to'kis egallab oladilar, ularni hayot va faoliyatning muayyan vazifalariga bo'ysundiradilar. Ular axloqiy va siyosiy va boshqa mavzular bo‘yicha erkin fikrlaydilar. Ilk o‘spirinlarga umumiydan xususiyga, xususiydan umumiyga xulosa chiqarish, ya’ni induksiya va deduksiya xosdir. Xotirani rivojlantirishda mavhum so‘z-mantiq xotira, ma’n o siga tushunib esda olib qolishning roli sezilarli darajada or ta di. Garchi ixtiyoriy xotira ustunlik qilsa-da, ixtiyorsiz esda olib qolish ham ilk o ‘spirinlar tajribasidan chiqib ketmaydi. U faqat o'ziga xos xususiyatga ega bo‘ladi, ilk o'spirinlarning qiziqishlari, xususan ularning bilishga oid va kasb tanlashga oid qiziqishlari bilan ko'proq bog‘lanadi. Shu bilan birga faol ravishda bilim egallash, o'qish va jamoat faoliyatida har holda ixtiyoriy xotira yetakchi rol o'ynaydi.