Rivojlantirish vazirligi muhammad al-xorazimiy nomidagi toshkent axborot texnologiyalari universiteti qarshi filiali

---

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI AXBOROT TEXNOLOGIYALARI VA KOMMUNIKATSIYALARINI
RIVOJLANTIRISH VAZIRLIGI MUHAMMAD AL-XORAZIMIY NOMIDAGI TOSHKENT AXBOROT 
TEXNOLOGIYALARI
UNIVERSITETI QARSHI FILIALI
TELEKOMMUNIKATSIYA TEXNOLOGIYALARI VA KASBIY TA`LIM 
2-BOSQICH TT-13-22 SIRTQI GURUH TALABASINING
Elektronika va sxemalar
FANIDAN TAYYORLAGAN
6
-
MUSTAQIL ISHI
Bajardi:
Qurbonturdiyeva Zuxra
Qabul qildi:
Rustamova.M

---

Mavzu: Differensial kuchaytirgich. DK asosiy parametrlari.
Reja:

Differensial kuchaytirgich.

DK asosiy parametrlari.

---

Differensial kuchaytirigichlar.
8-bobda ko‘rib chiqilgan manfiy
TAli kuchaytirgich kaskadlar kuchlanish
bo‘yicha kichik kuchaytirish koeffitsientiga ega bo’lgan holda yuqori barqarorlikka,
nolining dreyfi k ich ik boM ishiga q a ra m a s d a n , lu rli x a la q itla r t a ’s irid a
n himoyalanmagan. Natijada kirishga signal berilmaganda chiqishda yolg'on
signallar paydo bo’lishi mumkin. Xalaqitlar manbayi bo‘lib:
1. Yuqori chastotali tebranishlarni generatsiyalovchi turli qurilmalar, masalan,
radiouzatgich, yuqori chastotali apparaturalar;
2. Ishlaganida elektr zaryad hosil qiluvchi qurilmalar, masalan, elektr dvigatellar va
generatorlar, avtomobillar dvigatellarini o‘t oldirish tizimlari va shunga o‘xshashlar
xizmat qiladi. Xalaqitlar signal sifatida elektron asbobga ta ’m inot manbalari
liniyalaridan yoki signal kiritish va chiqarish zanjirlaridan kirishi mumkin. Hozirgi
kunda xalaqitlar bilan kurashish uchun ko‘p samarali choralar ko‘rilgan. Ularning
hammasi xalaqit signalini so‘ndirishga yo‘naltirilgan bo‘lib, chuqur manfiy ТА
kiritish shular jumlasidandir.

---

ТА foydali signal kuchaytirish koeffitsientini keskin kamayishiga olib keladi,
chunki xalaqit signali ham, foydali signal ham, bitta kirishga beriladi. Shuning
uchun, ham signal kuchaytirish koeffitsientini, ham xalaqitlarni so‘ndirish
koeffitsientini oshirish uchun kuchaytirgich:

xalaqit uchun chuqur manfiy TAni ta ’minlashi;

bir vaqtda foydali signal uchun manfiy TAni yo‘qotishi kerak. Bu talablarga
differensial kuchaytirgich (DK) javob beradi. DKda chiqish kuchlanishi har bir
kaskad chiqish kuchlanishlarining ayirmasi sifatida shakllanib, ko‘prik sxema
ko'rinishida
bo‘ladi. Ko‘prik sxemalar olchashlarning turli xatoliklarini
kompensatsiyalash uchun qo‘llaniladi. Bu xatoliklar barqarorlikni buzuvchi
omillar hisobiga hosil bo‘ladi. DKning an’anaviy sxemasi 9.7, a-rasmda
keltirilgan. Kuchaytirgich ikkita sim m etrik yelkadan tashkil topgan b o ‘lib,
birinchisi VTl tranzistor va RKI rezistordan, ikkinchisi esa VT2 tranzistor va
RK2 rezistordan tashkil topgan.

---

RE rezistor ikkala yelka uchun umumiy. H ar bir yelka manfiy TAli UE ulangan
kaskadni tashkil etadi. Sxemaning boshlang'ich ish rejimi I0 tok bilan aniqlanuvchi
BTG yoki uni o ‘rnini bosuvchi k atta no m in alli RE rezisto r bilan ta ’minlanadi.
DK elementlari ko'prik sxema hosil qiladi (9.7, b-rasm). Sxema diagonallaridan
biriga ikki qutbli kuchlanish manbayi ± EM, ikkinchisiga esa — yuklama qarshiligi
RYu ulangan. Sxemadan foydalanilgan holda, ko‘prik balansi sharti, ya’ni uning
chiqish kuchlanishi
nolga teng bo‘ladi:
(9.9)
Shart bajarilganda, ya’ni EM kuchlanishlar va ko‘prik yelkalari qarshiliklari
o‘zgarsa ham , balans buzilmaydi.

---

---

DK kirishlariga amplitudalari teng va fazalari bir xil signallar beraylik. Bunday
signallar sinfaz signallar deb ataladi. Sinfaz signallar manbayi bo‘lib xalaqitlar
xizmat qiladi. Agar sinfaz signallar musbat bo‘lsa, VTl va VT2 tranzistorlarning em
itter toklari qiymatlari ortadi. Natijada em itter toki orttirmasi A /f hosil bo‘ladi va u 
DK yelkalari orasida teng taqsimlanadi, kollektorlar potensiallari bir xil qiymatga o 
‘zgaradi. Natijada, bu holda ham UCHlQ =0 bo‘ladi. Real DKlarda RK,izRK2 
bo‘lgani uchun chiqishda kuchlanish hosil bo ‘ladi. Sinfaz signallar uchun
kuchaytirish koeffitsienti KVSF ni hisoblaymiz. DK da RF rezistor tok bo‘yicha
ketm a-ket manfiy ТА hosil qiladi, tok orttirmasi esa, unda manfiy ТА signalini
hosil qiladi. Demak, KUSF manfiy TAli kuchaytirgich kaskad uchun yozilgan oddiy
formula bilan hisoblanishi mumkin. DKda RE rezistor em itter zanjirlar uchun
umumiy bo‘lgani uchun RE o ‘rniga 2RE ishlatish kerak, ya’ni
(9.10)

---

Amalda sinfaz signal ishchi signaldan minglarcha marta katta boMgani sababli, 
KUSF« 1 bo‘lishiga intiliniladi. Buning uchun RE qiymati oshirilishi kerak. Lekin, 
IMSlarda katta nominalli rezistorlarni hosil qilish maqsadga muvofiq emas. Shuning
uchun RE rezistor o ‘rniga katta nominalli rezistorning elektron ekvivalentidan
foydalaniladi. Bunday ekvivalent bo‘lib o‘zgaruvchan tokka qarshiligi bir necha
MOmni tashkil etuvchi BTG xizmat qiladi. Monolit IMSda kollektor qarshiliklari
tarqoqligi ARK± 3 % dan ortmaydi. Baholash uchun, RK larning qiymat bo‘yicha
katta va kichik tomonga og‘ishi bir xil, lekin ishoralari bilan farq qiladi (eng noxush
holat) deb hisoblaylik. Unda RK= 5 kOm, RE= 1 MOm bo‘lganda, Kus^ 0 ,3 -\0~3 
tashkil etadi. Shunday qilib, masalan, agar sinfaz signal amplitudasi 1 V bo‘lsa, 
berilgan KVSF da DK chiqishida 0,3 mV ga teng yolg‘on signal paydo bo'ladi. 
Demak, bu holda kuchaytirish haqida emas, balki sinfaz signalni so'ndirish haqida
gapirish o ‘rinli bo’ladi. DK simmetrik bo‘lgani sababli kirish signali UKlR EO‘lar
orasida kutubxonasi teng taqsimlanadi: ularning birida kuchlanish 0,5- UKlR
qiymatga ortadi,

---

ikkinchisida esa shu qiymatga kamayadi. UKlR1 kuchlanishi ortsin, 
UK1R
2 esa—
kamaysin. Bunda VT1 tranzistorning em itter va kollektor toklari musbat orttirma, 
VT2 tranzistorning mos toklari esa — manfiy orttirma oladi. Natijada chiqish
kuchlanishi hosil bo‘ladi
Emitter toklarining o ‘zgarishi zanjirlar uchun umumiy RE rezistorda manfiy TA 
signalini tashkil etuvchi
orttirma hosil qiladi.
Agar DK ideal simmetrik bo‘lsa,

---

Nosimmetrik kirish va chiqishda, agar kirish signali DK chiqish signali olinadigan
yelka kirishiga berilgan bo‘lsa, bu holda kuchaytirishga DKning faqat biryelkasi
ishlaydi. Agar kirish signali DKning biryelkasiga berilgan bo‘lsa-yu, chiqish signali
boshqa yelka chiqishidan olinsa, birinchi holdagidek Kv ga ega bolgan, 
inverslanmagan signal olinadi. Agar chiqish signali har doim berilgan bitta
chiqishdan olinsa, DK kirishlariga “inverslaydigan” va “ inverslamaydigan” degan
nom beriladi. Nosim m etrik kirish va chiqishli kaskad nam unasi 9.8-rasm da 
keltirilgan. Bunda foydalanilmaydigan kirish kuchlanishi o'zgarm as sathli qilib
olinadi, masalan, umumiy shinaga ulanadi. Agar kirish signali иш , ga berilsa, 
chiqishda inverslanmagan signal olinadi. Demak, Ukiri inverslamaydigan kirish, 
UKIR, esa — inverlaydigan kirish b o ‘ladi. D K ning asosiy param etrlaridan biri
bo ‘lib sinfaz signallarni so'ndirish koeffitsienti (SSSK) hisoblanadi. SSSK deb 
KUDF ni KUSF ga nisbatining detsibellarda ifodalangan qiymati tushuniladi, ya’ni

---

---

Zamonaviy DKlarda SSSKning qiymati odatda 604-100 dB orasida bo‘ladi. DKning
keyingi asosiy param etri uning dinam ik diapazonidir. Dinamik diapazon deganda
kuchaytirgich kirishidagi maksimal va minimal signallar amplitudalari nisbati
tushuniladi: 
Minimal signal DKning xususiy xalaqitlari bilan, maksimal signal esa — signal 
sliaklining buzilishlari bilan chegaralanadi. Nochiziqli buzilishlar signal ta’sirida
tranzistor to'yinish yoki berk rejimga o‘tganda hosil bo'ladi. Hisoblar ko'rsatishicha, 
ruxsat etilgan maksimal kirish signali (фг — rE * I F dan katta bo‘lishi mumkin
emas. Bu yerda: rE~ EO‘ning differensial qarshiligi; Ie — sokinlik rejimidagi em
itter toki. rE = 50 Om va IE= 12 mA bo‘lganda фг= 50 mV. Amalda signal 
buzilishlari katta bo‘lmasligi uchun kirish signali amplitudalari 0,5- фг atrofida
bo‘lmog‘i kerak. G ap shundaki, (pr ga yaqinlashgan sari, em itter toki, u bilan
birgalikda, rE qarshilik qiymati va kuchaytirish koeffitsienti juda sezilarli darajada
o'zgaradi.

---

---

ancha katta qiymatga ega va turli DK larda 1-7*10^3 nA bo‘ladi. O‘rtacha kirish
toki signal manbayi qarshiligi Ra orqali o‘tib, unda kuchlanish pasayishi hosil
qiladi. Bu kuchlanish o‘zini kiruvchi sinfaz signaldek tutadi. DK kuchaytirish
koeffitsienti kollektor zanjiridagi RK yuklama qarshiligiga bog‘liq bo'ladi. Integral
texnologiyada RK qiymatining ortishi bilan, kristalda u egallagan yuza ortadi va
tranzistorlar ish rejimlari saqlangan holda, kuchlanish manbayi qiymati ham ortadi.
Shuning uchun DKlarda kuchaytirish koeffitsientini oshirish uchun, RK rezistorlar
o‘rniga, dinamik (aktiv) yuklamadan foydalaniladi. Dinamik yuklama bipolyar yoki
maydoniy tranzistorlar asosida hosil qilinadi.

---

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR

Elektronika. X.K.Aripov, A.M.Abdullayev, N.B.Alimov,
X.X.Bustanov, V.Y.Obyedkov, SH.T.Toshmatov.
Toshkent
2012.

Internet saytlari: www. Ziyonet.uz , www.arxiv.uz.