S, Qorayevning «Toponimika» qo'llanmasi toponimikaning ilmiy-nazariy asoslariga feamda O'zbekiston toponimiyasiga bag'ishlangan va shubhasiz, ijtimoiy hajitda gujnanitar fanJaming eng dolzarb

tepa, jar, ko 'prik 

so'zlaridan tarkib topgan nomlar ko'p uchraydi.  

Toshkentda  qadimiy  turkiy  so'z  – 

ariq 

atamasidan  tuzilgan  suv  nomlari 

(gidronimlar)  ham  kam  emas:  Bozzariq,  Damariq,  Darxonariq,  Yelariq,  Labzakariq, 

Nishahariq,  Savsarariq,  Suvariq,  Tersariq,  Toshariq,  Turkariq,  Changalariq, 

Quvurariq va boshqalar.  

Toshkentda  relef  o'r-qir,  ariq-kanallar  serob  bo'Iganidan  ko'prik  ko'p  qurilgan: 

Balandko'prlk, G'ishtko'prik, Chuqurko'prik, Xotinko'prik.  

Shaharlar  toponimiyasida  hunar-kasb  leksikasi  katta  o'rin  olgan.  Bunday 

nomlarga  qarab  shaharda  qanday  hunarmandchilik,  kosibchilik  turlari  rivojlanganini 

bilib olish mumkin. Bunday toponimlarni sanab o'tamiz: Attorlik, Bazzozllk, Degrez, 

Zargarlik,  Ko'nchilik,  Misgarlik,  Nonvoyguzar,  Parchabof,  Poyakilik,  So'kpurash, 

---

Tabibko'cha,  Taqachi,  Temirchi,  Charxchi,  Egarchi,  O'qchi,  Qassobguzar, 

Qoshiqchilik va boshqalar. 

Shaharda  rasmiy  bozor  va  rastalardan  tashqari,  turli  kasb  egalari  yashaydigan 

mahalla,  ko'cha-guzarlarda  ham  oldi-sotdi  avjida  bo'lgan.  Ko'pincha  rastalar  bilan 

hunarmandchilik  ustaxonalarini  farq  qilib  bo'lmagan.  Ko'cha  yuzida  hunarmand 

hammaning  ko’z  o'ngida  turli  mahsulot  ishlab  chiqarar  ekan,  oldi-sotdi  bilan  ham 

shug'ullangan,  ustaxonaning  orqa  tomonida  esa  oila  a'zolari  yashagan.  Masalan, 

Degrez yoki Deroz (tojikcha 

degrez 

«qozon quyish») mahallasida cho'yandan qozon, 

omoch  tishi,  uzangi  kabi  asbob-uskunalar  yasalgan,  Pirchabopda  atlas-kimxob 

to'qilgan. 

Zargarlik, 

Ko'nchilik, 

Misgarlik, 

Nonvoyguzar, 

Temirchilik, 

Charxchiko'cha,  Egarchi,  Qoshiqchilik  kabi  nomlar  bu  yerlarda  qaysi  kasb  egalari 

yashaganligini aytib turibdi. 

Toshkentda 150 ga yaqin masjid bo'lgan. Shaharning mahalla-mavzelaridan bir 

nechtasi  masjidlar  nomlari  bilan  atalgan  edi:  Balandmasjid  (Bo'lomasjid), 

Jomimasjid, Jumamasjld, Otinlikmasjid, Sirlikmasjld, So'galmasjid, xotinmasjid. 

3

.  Har  qanday  yirik  shahar  kabi  Toshkent  ham  qadimda  mudofaa  devori  bilan 

o'ralgan.  Shahar  darvozalarini  XIX  asr  oxirlarida  ham  ko'rish  mumkin  edi. 

Darvozalar soni o'zgarib turgan. XVIII asrda 8 ta darvoza bo'lgan bo'lsa, XIX asrda 

12  ta  edi.  Tarixchi  Muhammad  Solih  (XIX  asr)  quyidagi  darvozalarni  sanab 

ko'rsatgan:  1)  Qiyot  darvozasi;  2)  Turklar  darvozasi;  3)  O'zbeklar  darvozasi;  4) 

Taxtapul  darvozasi;  5)  Qorasaroy  darvozasi;  6)  Chig'atoy  darvozasi;  7)  Sag'bon 

darvozasi;  8)  Ko'kcha  darvozasi;  9)  Kamolon  darvozasi;  10)  Qang’li  darvozasi;  11) 

Beshog'och darvozasi; 12) Qatag'on darvozasi. 

Darvozalarni  himoya  qilish  o'zbek  qabilalari  vakillarining  zimmasida  boigan. 

Qo'riqchilar  uchun  darvoza  yaqinida  boshpana  ajratilgan.  Masalan,  Qiyot  qabilasi 

vakillari  Qiymas  darvozasini  himoya  qilganlar  va  Qiyot  nomli  mahallada 

yashaganlar. Bu mahalla hozirgi Navoiy ko'chasi, O'rda yonida bo'lgan. 

Ko'kcha  darvozasini  Yobu  qabilasi  vakillari  qo'riqlagan,  shuning  uchun  shu 

darvozaning sharq tomonidagi mahalla Yobunazir deb atalgan. 

Chig'atoy  darvozasi  Qo'shchiota  darvozasi  deb  ham  atalgan.  Bu  darvozani 

muhofaza  qilish  o'zbek  millati  tarkibiga  kirgan  chig'atoy  qabilasining  zimmasida 

bo'lgan,  qabila  vakillari  shu  darvoza  atroflarida  yashagan,  keyinchalik  bu  yerlar 

Chig'atoy mahallasi nomini olgan. 

Chig'atoy  toponimi  Chingizxonning  ikkinchi  o'g'lining  nomidan  olingan  emas. 

Chingizxonning  o'g'li  XIII  asrda  yashagan,  turkiy  chig'atoy  qabilasi  undan  ancha 

oldin  mavjud  edi.  Chig'atoy  till,  chig'atoy  adabiyoti  atamalari  o'sha  qabila  nomidan 

olingan. 

Toshkentning  uzun  ko'chalaridan  biri  Chig'atoy,  shu  ko'cha  yoqasidagi  mozor 

Chig'atoy qabristoni deb ataladi. 

Yuqorida  ta'kidlangani  kabi  shahar  darvozalaridan  ko'pchiligi  etnik  nomlar 

bilan  atalgan.  Tarixchi  Muhammad  Solih  Qorasaroy,  Beshog'och,  Kamondaron 

darvozalari  ham  urug'-qabila  nomlari  bilan  atalgan  deydi.  Kamondaron  keyinchalik 

Kamolon bo'lib ketgan. 

Darvozalarning  nomlari  o'zgarib  turgan.  XIX  asr  oxiri  –  XX  asr  boshlarida 

Toshkent  darvozalari  quyidagicha  nomlangan:  1)  Samarqand  darvozasi;  2)  Ko'kcha 

---

darvozasi;  3)  Chig'atoy  darvozasi; 4)  Sag'bon  darvozasi;  5)  Qorasaroy  darvozasi;  6) 

Taxtapal  darvozasi;  7)  Labzak  darvozasi;  8)  Qashqar  darvozasi;  9)  Beshyog'och 

darvozasi;  10)  Qo'qon  darvozasi;  11)  Qo'ymas  darvozasi;  12)  Kamolon  darvozasi. 

Ko'rinib turibdiki ba'zi bir darvozalar yo'l qayerga borishiga qarab nomlangan, Ayrim 

darvozalarning nomlari hozir ham saqlanib qolgan.  

Toponimlar  ko'pincha  qadimiy  so'zlardan  iborat  bo'ladi.  Buning  ustiga  joy 

nomlari  uzoq  davr  davomida  iste'molda  bo'lganidan  grammatik,  fonetik  jihatdan 

o'zgarib  ketishi  ham  mumkin.  O'zi  uchun  tushuniksiz  bo'lgan  toponimdan  ma'no 

qidirib  xalq  uni  «milliylashtiradi».  Masalan,  Beshog'ochdagi  Arpapoya  nomining 

o'zbekcha