Samarqand iqtisodiyot va servis instituti «moliya» kafedrasi

Sug‘urtaning turkumlanishi

Tarmoklar bo‘yicha sug‘urtalash 4 yunalishda olib boriladi:

• 
  mulkiy sug‘urta;
  
• 
  shaxsiy sug‘urta;
  
• 
  javobgarlik sug‘urta;
  
• 
  tadbirkorlik sohasida xavf — xatar suturtasi.
  

Mulk sug‘urtasi uz navbatida quyidagilarga bo‘linadi:

• 
  yuridik shaxslar mol-mulkini sug‘urtalash;
  
• 
  jismoniy shaxslar mol- mulkini sug‘urtalash.
  

Shaxsiy sug‘urtalash quyidagilarga bo‘linadi:

• 
  xayotni sug‘urtalash;
  
• 
  baxtsiz xodisalardan fukarolarni ximoyalash;
  
• 
  tibbiy sug‘urtalashdan iborat.
  

Javobgarlik sug‘urtasi quyidagilarga bo‘linadi:

• 
  fukarolik javobgarligi sug‘urtasi (transport egalari, sanoat va kurilish - montaj korxonalari, tovar ishlab chikaruvchilar va boshkalar);
  
• 
  kasbiy javobgarligini suturtalash (vrach, yurist, xisobchilar va x.k.).
  

Tadbirkorlikka oid xavf - xatar sug‘urtasi quyidagilarga bo‘linadi:

• 
  tadbirkorlik tavakkalchiligini sug‘urtalash (savdo — sotik tavakkalchiligini, ishlab chikarishda yangi texnika va texnologiyalarni joriy etishdagi xavf — xatar);
  
• 
  moliya tavakkalchiligini sug‘urtalash (tulanmagan kredit xatari).
  

Xavf - xatar turlari buyicha guruxlash mol-mulk suturtasiga tegishli soxa xisoblanadi. Bunda sug‘urta puli mol-mulkning shartnoma tuzilayotgan vaktda xakikiy kiymatidan oshmasligi kerak. Bu soxada guruxlash quyidagi yunalishlarda amalga oshiriladi:
uy —joyni yongin va boshka ofatlardan;
kishlok xujaligi ekinlarini kurrokchilik kabi tabiiy ofatlardan sug‘urtalash (masalan, O‘zbekistonda ketma —ket 3 yil kirrokchilik buldi, kupgina fermer xujaliklari zarar kurdi, vaktida sug‘urtalangan xujaliklar zarari koplandi, bu ishga befarq karagan fermer xujaliklari esa ogir axvolda koldi). Shuningdek, chorva mollarini turli kasalliklardan, transport vositadarini esa utirlanishdan sug‘urtalash va xokazo
Shuningdek tarmoqlar bo‘yicha sug‘urtalash majburiy va ixtieriy sugurta bo‘linadi. Shu bilan birga sug‘urtaning majburiy va ixtieriy shakllari xam mavjud.
Majburiy va ixtieriy sug‘urtaning bir biridan farki, shundaki, majburiy sug‘urta yoppasiga amalga oshiriladigan chora-tadbir, ixtieriy sug‘urta esa tanlov yo‘li bilan, sug‘urtalanuvchining xoxish istagi bilan amalga oshiriladi.
Bugungi kunda O‘zbekistonda quyidagi sug‘urta turlari majburiy hisoblanadi;

• 
  qurilish - montaj ishlari;
  
• 
  avtofukarolik javobgarligini sug‘urta kilish;
  
• 
  ish beruvchining fuqorolik javobgarligini sug‘urtalash;
  
• 
  tashuvchining fuqorolik javobgarligini sug‘urtalash;
  
• 
  xavfli soxalardagi ishlovchi ishchi xizmatchilarni sug‘urta kilish.
  

Sug‘urta bozorlari uz tashkiliy — xukukiy jixatidan: aksiyadorlik, kooperativ, davlat va aralash sug‘urta bozorlariga bulinadi. Shuningdek, ichki va tashki jaxon sug‘urta bozorlari xam bor. Ichki sug‘urta bozori — maxalliy sug‘urta bozoridir. Bunda sug‘urta xizmatiga zarur bulgan talab asosida ish olib boriladi. Fukarolarning mulkiy sug‘urtasi buyicha xizmat kursatiladi. Tashki sug‘urta bozori esa ichki bozordan tashkarida chet ellik sug‘urta kompaniyalari bilan birgalikda faoliyat olib boradi. Bu bozorda ekologik sug‘urta, moliya tavakkalligi sug‘urtasi, avtotransport javobgarligi sug‘urtasi kabi turlar mavjud. Jaxon sug‘urta bozori dunyo mikyosida ish yuritadi.
Turli tarmok xususiyatlariga kura ham shaxsiy, mulkiy va javobgarlik sug‘urta bozorlari xam mavjud. Uz navbatida bular xam bir kancha turlariga bulinadi. Masalan, kushimcha nafaka sug‘urtasi, baxtsiz xodisalardan sug‘urtalash, uy mulklarini sug‘urtalash va boshkalar. Barcha ishlarni sug‘urta xodimlari olib boradi, sotuvchi va xaridor o‘rtasida vositachi — sug‘urta agentlari, brokerlari, maklerlari va boshkalardir.
Ma’lumki, sug‘urta bozorlari, kupincha maxsus kredit va sarmoya institutlari funksiyalarini bajaradi. Shu bois sug‘urta kompaniyalarda katta mablar tulanadi. Bu mablaglar kimmatli korozlarga aylanib bozorlarda uzok muddatli kredit berish imkonini turdiradi. Shu sababdan sug‘urta kompaniyalari moliya bozorida xam mavkeyga ega buladi.
Sug‘urta bozorlari chet ellarda juda rivojlangan. Bunga ulardagi tashabbuskorlik, tadbirkorlik, faollik, ixchamlik katta ta’sir kursatgan. Shuni aloxida aytish kerakki, sug‘urta faoliyatining davlat tamonidan tartibga solinishi uning rivojiga xissa kushmokda. Bunda davlat tomonidan tartibga solish mexanizmi sug‘urta bozori mexanizmi bilan birlashib yaxshi natijalar bermokda.