ŞƏ r q -q o r b

bizi  dohşotli  bir  qüvvo  ilo  bürümüşdü.  Biz  onsuz  da  kiçik  bir 
bohano  ilo  dava-dalaşa  lıazır  idik,  indi  dişi  lcmminqlor  üstündo 
gcdon döyüşlor müdhiş  bir şokil  almışdı,  halbuki  dişilor kefın  isto- 
yan qodor idi.  Rəqiblor arasında ölüm -dirim  vuruşu gcdirdi.  Biz leş 
və  ümumən  ot  ycmirik,  ona  görə  do  m oğlub  əlanlarm   cosodi  qalıb 
çürüyür,  ətrafa  üfunot yayırdı.
Belo  bir  dohşotli  mühitdo  dünyaya  təzo  lcmminq  nəsli  golirdi. 
Qoribə  olsa  da,  bıı  körpolər  öz  atalarından,  babalarından  daha  tcz 
böyüyür  vo  bizim  kimi  əsəbi,  qorxaq,  azğın  və  həyasız  olurdular. 
Gör  bizim  tayfanın  başına  ncco  m üsibot  golmişdi  ki,  lap  südəm ər 
lcmminqlor do  özlorino  dişi  axtanr vo  ənların  uğrunda  qəddarlıqla 
vuruşurdular:  on dohşotlisi də o idi  ki, biz -  validcynlər d ə ağlımızı 
itirmişdik.  Biz  bu  gonc  nosillo  rəqabət  aparır,  onlarla  öz  tay -tu şu - 
muz  kimi  çarpışırdıq.
Monim  yaşıdım  olan  dişi  lcm m inqlor  indiyəcon  ildə  bir,  uzaq- 
başı  iki dofo bala vcrirdilorso, bu yazdan üç, hotta dörd d ofə balala- 
mağa  başlamışdılar.
Aydın  idi  ki,  bu  cür  çox  gcdə  bilmoz.  Şohərimizdo  yaşamaq 
tamamilo  dözülmoz  olmuşdu,  biz  hamım ız  təlaş  içində  idik  və  tək 
bir şcy  istoyirdik  -   qaçmaq,  hara  olursa  olsun  qaçmaq,  bu  dəhşətli 
basırıqdan  uzaqlaşmaq!
Nolıayət, günlorin  birində sübh çağında biz yəla düşdük. Y uva- 
ların  ağzı,  dörd  bir yan  lcm m inqlərlə  dolu  idi.  Bu dohşətli  basırıq- 
dan  bir doqiqoliyo  do  olsa  ayrılm aq  üçün  mon  bir ağacm  budağına 
dırmaşdım  -   oradan  bütün  lemminq  tayfası  ovuc  içindəki  kimi 
apaydın  görünürdü.
Gülmoli  vo  kodorli  m onzərə  idi.  Lcm m inqlər  dörd  bir  yana 
yayılaraq  çağınşır,  bir-birini  dişlomoyo  can  atırdılar.
Qoflotən  clo  mon  dayandığım  budağm  altından  lcmminq  topa- 
sının  içindon  bir  crkok  lcmminq  iroli  atıldı.  Mon  onun  günbatana 
doğru  tolosdiyini,  yamac  aşağı  cumduğunu  gördüm.  Əvvollor  heç 
kos bizim yaylanı  tork ctm əm işdi. Ancaq bu  Icmmiııq onun sə rh əd - 
dini  kcçorok  gcri  belə  baxmadan  irəliloyirdi.
Bu  qeyri-adi  qohromanlıq  dorhal  öz  təsirini  göstərdi.  Onun 
ardınca  dörd,  sonra  ən,  otuz  lcmminq  do  yamac  aşağı  götürüldü. 
O nlar doli  kimi  iroliyə  doğru can  atırdılar.
Mon  onların  ardınca baxıram,  üroyim  şiddətlə döyünür.  Bir göz 
qırpım ında  ycrə  sıçrayır  vo  yamaca  doğru  qaçıram.  Bir  ncçə  sani-
360
yədon  sonra,  yaylanın  lap  sərhoddindo  ayaq  saxlayır,  geriyo  baxı- 
ram.  Lcmminqlor dosto-dostə mono torof axışırlar.  Bir do onu gör- 
m əyo  macal  tapıram  ki,  bozi  lemminqlor  yuvanın  ağzında  qalıb, 
bozilori  iso  hotta yuvaya qayıdıb -  bundan  artıq hcç no göro bilmi- 
rəm,  lcmminq  dalğası  məni  ağzına  alıb  burulğanlı  çay  kimi  üzü- 
aşağı  aparır.
*  *  *
Bütün  əlam ətlorino  göro  o  il  adi  illərdən  olsa  da,  lcmminqlər 
hədsiz  d ərəcədə  artıb  töromişdilər.  Bozi  alim lər  bunu  ilin  çox  isti 
keçm əsiylə  izah  edirlər,  bəzilori  isə  razılaşmayıb  dcyirlər ki,  lcm - 
minqlorin  hədsiz çoxalması  təkcə bununla izah  cdilə bilməz, çünki 
bu cür istilor əvvəlki  illordə  do  olub, ancaq  həmin  hadisə baş ver- 
məyib.
Namolum  səbəbdon -   isti-səyuqdan  asılı  olmayaraq “ lcmminq 
ili" gəlir.  Bu il qcyri-bərabor nisbətdə tokrar olunur: dörd ildən bir, 
bcş, on vo  dalıa çəx  illordən  bir.
Belə  illordo  lcmminqlor  çox  əsəbi  vo  narahat  olur,  yuvaların- 
dakı basırıqdan yaxa qurtarmaq üçün doğma yurdlarını atıb gcdirlər. 
Ə gər lcm m inqlər bilsolər ki, bu  artım zamanı onların sayını  nizam - 
layan  qütb  bayquşlarının,  sarların  və  başqa  yırtıcı  quşların  yuva- 
sında nolər olur,  necə  do dəhşəto gələrdilor.
Həm in  il  bu  quşların  yuvasındakı  balalar homişokindon  qat-qat 
çox  olur.  Tüklü  dişi  sar üç-dördü ovəzino  bcş  və ya altı,  ağ bayquş 
beş-altı  bəla  ovəzino  səkkiz-on  bala  çıxarır.  O  ycrlərin  digor quş- 
larında da eyni  vəziyyot  müşahido  cdilir.
Lcmminqlorin  yerüstü  düşmonlorinin  saymın  artıb-artm adığını 
söylom ək  iso  çətindir,  burası  da  var  ki,  sincab,  şimal  tülküsü  vo 
qütb  dairosinin  digər  yırtıcıları  öz  yuvalannı  gizlotməyi  bacarırlar. 
H ər halda yerli ohali bu zamanlar onlara əw o lk i  illərdəkindon daha 
çox  rast  golirlor.  O nlar  lcmminqlorin  ardınca  öz  yaylalarını  tork 
cdib  vadi  boyunca  qərbo  dəğru  gedirlər,  bilirlər  ki,  bomboz  Icın- 
minq  axını  gcc-tez  bu  ycrlordən  keçocok.  Elo  bil  lcmminqlərin 
artıq  hissəsini  mohv  etmək  üçün  gözəgörünm əz  bir  sorkordo- 
piyada və  hava  q ü w ələrin i  çokib bura gotirir.
“Lemminq  ili” ndə  daha  bir  maraqlı  hadiso  müşahido  cdilir. 
Bizim  köçəri  lcm m inqlərlo  hcç  bir  olaqəsi  olmayan,  bozi  qcyri-
361

---

yırtıcı  quşlar,  xırda  gom iricilor  do  bu  vaxtlar  hoddon  artıq 
çoxalırlar.  Elo  bil  kainatda  noso  qcyri-adi  hadiso  baş  verir  vo  bu 
hadisonin  oks-sodası,  sirli  şüası  planctimizin  kiçik  bir  guşosinə 
yetişib  hansısa  bir  hoyat  enerjisini  artınr.  Görünür,  bu  sirli  hadiso 
iqlimo  vo  bitki  örtüyüno  tosir  göstormir,  amma  bozi  quşların  vo 
heyvanların  hodsiz çoxalmasına  sobob  olur...
Biz  bu  söhboti  cdorkon  lemminqlorin  irsi  diişmonlori  onlara 
havadan vo qurudan  hücuma  kcçmoyo hazırlaşırdılar.
*  *  *
Üzüaşağı düşdüyümüz yamac bizi çox gcniş, dümdüz, h a m arb ir 
vadiyo  çıxardı  ki,  burada  tokco  sıx,  topa  halında  deyil,  sorbost 
şokildo  do  horokot  ctmok  mümkün  idi.  Bu  lıamıya  bir  yüngüllük 
gotirdi.  Biz  nəm  torpağın  üstündə  cold  horokot  ctsok  do,  daha  doli 
kimi  iroli can atmırdıq.  İrolidə hamımızdan qabaq yaylanı  tork edon 
lemminq gedirdi.  Onun  ardınca on-on  iki  corgo, onlardan  sonra  iso 
vahid cəbhə  kimi ycrdə  qalan  lem m inqlər düzülmüşdülər.
Bu  sayaq  biz bütün  günü,  sonra  biitün  gccəni  yol  getdik.  Sağı- 
mızda çayın şırıltısı  eşidilirdi.  Sohorlər dincolmok üçün dayanırdıq. 
Amma  yuva qazmırdıq,  hamı  bilirdi  ki,  qarnım ızı  borkidib  dincol- 
dikdən sonra yolumuza davam  edocoyik.  Buradakı  toptəzə ot bizim 
yayladakından xcyli sıx və lozzotli idi. Bu sayaq bir neçə gün yol get- 
dik, gecəlor gedir, səhorlor isə yatıb dincolmək üçün ayaq saxlayırdıq.
Tczliklə  yolumuzu  gur  bir  çay  kəsdi.  Vadi  kəskin  şəkildə 
conuba  sarı  əyilirdi,  biz  iso  üzü  qorbo  doğru  yolumuza  davam 
ctm əliydik.  Günoşin  ardınca  gctm ək  -   bu  bizim   hoyat  qanunumuz 
idi.  Yurdumuzu  tork  edondon  bu  qanunla  yaşayırdıq,  qırılırdıq, 
m ohv olurduq,  ancaq n ədənsə  bu  qanunu  hcç  vaxt pozmurduq.
İrəlidə gedən lemminq bir an belə tərəddüd ctm ədon suya girdi, 
qalanları  da onun  ardınca çaya  tullandıIar.
Iləm işəlik   həm işə  m ənim   xoşum a  golib,  ancaq  suya  girm əye 
hcç  vaxt  cəsarət  etmomişom.  Yazda,  payızda  yaylam ızda  nohura 
rast gələndə, m ən ondan yan ötm əyo çalışırdım:  ancaq o gün təro d - 
düd  etm ədon  özümü  çaya  atdım   və  hamı  ilə  birgə  çox  sadə,  tebii 
şəkildə  üzm əyə  başladım.  Çay çox  da  iti  axmırdı.  Hava  ilo dolaraq 
yüngülloşmiş xəz dərim in məni  neco üzdə saxladığını  hiss edirdim.
Başımı,  çiyinlorimi  sudan  çıxarmışdım.  Pəncolorimi  avar  kinıi 
işləde-işlədə  üzürdüm;  az  keçmiş  o  biri  lemminqlorlə  birgo  qarşı 
sahilo  çıxdım.
Bu ilk üzüşümün  ləzzotini uzun m üddət unuda bilmodim.  Seriıı 
su  m onə  xoş  bir gümrahlıq  gotirdi.  O  biri  lcmminqlor do  yoqin  ki, 
bclə  bir  ləzzəti  duym uşdular.  Silkolənib  üstüm üzdəki  suyu 
dağıdandan  sonra  hamımız om in-am anlıqla sahilo  dağılışıb  o t-ə lə f 
ycyirdik.  Heç  kos  bir-birini  itəlomirdi.  Hotta  boziləri  dostcasına, 
burun-buruna sürtüşürdü, clə bil kcçmiş günlorin mehribanlığı, ötüb- 
gedən  soadot  dolu  anları  möcüzoli  bir  şokildo  geriyo  qayıtmışdı. 
Yolu  başa  vurmuşduqmu?  Ycmi  bizo  homişolik  bos  edəcək  bu 
vadido  qalacağıqmı?  Yox,  bu  mümkün  dcyildi.  Biz  doyunca  din- 
cəlib rahatlansaq  da  irəli  getmək  chtirası  əvvəlki  gücündə  qalırdı.
Ertəsi  gün  dosto  iroliyo,  qorbo  doğru  horokotə  başladı.  Biz 
vadinin yamacıyla dırmaşaraq mcşə ilo örtülmüş, gcniş, dəro-topoli 
bir yaylaya çıxdıq.  Vo xcyli  müddot yol getdik. Ncço həfto yol yor- 
duq. İriii-xırdalı  neçə vadidən kcçib-gctdik, amma yayla uzandıqca 
uzanır, qurtarmaq bilmirdi.  Biz təlosm odən gcniş cobho boyu horo- 
kət cdirdik, tez-tcz dayanır, bozon bir ncço gün yerimizdən tərpon- 
mirdik.  Bu,  sürotli  bir  yürüş  dcyil,  böyük  bir  tayfanm  köç  cdib 
getm əsiydi.  Dişilor yoldaca balalayırdı.  Bu  vaxt  köçün  hərokoti  bir 
az Iəngiyirdi  ki,  yam  körpoli  analar bizimlo ayaqlaşa bilsinlor.
Yola  düşdüyümüz  andan  bəri  düşmonlorimizdon  bircociyi  do 
gözüm ə  dəym əm işdi.  Burada,  bu  dəro-topəli  yaylada  da  onlar  clə 
bil  heç  yox  idi.  Bəlko  do  haradasa  m ondən  uzaqlarda  lemminqlori 
qırıb  çatırdılar,  ancaq  monim  bundan  da  xəborim  yox  idi.  Onu  da 
deyim ki, indi biz az gcdib, çox dincolirdik, çünki gecələr lap qısal- 
mışdı, m cşə isə etibarlı  bir sığınacaq  idi.  Səhərin golişi  ilo hamımız 
ağacların  altında,  alt  budaqların  kölgosindo ycr düzəldib yatırdıq.
Ətrafımdakı  lemminqlorin  daha  sıx  topasını  görəndo  o  saat 
anladım  ki,  voziyyət  doyişib.  Yayla  koskin  şəkildə  daralmış vo biz 
onun  son  hüdudlarına  yetişm işdik,  indi  sə rt  yam acla  vadiyo 
gəlm əliydik.  Çayın  axarı  bizim  solumuzda  qalmışdı.  Biz  yenidon 
sıx dostələrlo h ərək ət ctməli  olduq  və  bu  sıxlıq, bu  basabas  əsobi- 
mizi korlayır və bizi tobdon çıxarırdı. M ogor biz öz yurdumuzu tork 
etmiş,  bu  uzun yolun yolçusu  olmuşduqmu?  Deyə  bilorsiz ki,  sizin 
içorinizdoki  ən  böyük  fərdiyoçilər  (ofsus  ki,  m ən  do  onlarııı 
sırasındayam)  həm in  o  doro-topoli  rahat  yaylaya  döno  bilordi.
363

---