Osmanlı komandanhğı ermənilərin törətdikbri
vəhşiliklərin
davam
etdirildiyini
daşnaklara
xatırladıb
türk
ordusunun
müsəlmanların qırılması təqdirində sadəcə müşahidəçi olmayacağını
bildirdi. Türkiyə silahlı qüvvələrinin Qafqaz ordusu Baş komandanı
Mehmed Vehib paşa öz ordusuna hücum əmri verdi. Osmanlı
ordusunun bütün cəbhə boyu irəliləməsi fevralın 23-də Zaqafqaziya
Seyminin açılmasına kimi davam etdi [41, s. 13]. 1918-ci il fcvralın
23-də Zaqafqaziya Komissarlığmm
əvəzinə
yeni
orqan -
Zaqafqaziya Seymi yaradıldı [46, s. 90]. Həmin ilin aprelin 22-də
Zaqafqaziya Seymi müstəqil Zaqafqaziya Federativ Respublikasının
yaradılması haqqında qərar qəbul etdi. A.Çxenkelinin başçılığı
altında 12 nəfərdən ibarət yeni hökumət yaradıldı [46, s. 107-108].
Cənubi Qafqaz bölgəsində baş vermiş hadisələr son nəticədə
Zaqafqaziya Federasiyasının süqutu və üç müstəqil dövlətin -
Azərbaycan, Ermənistan və Gürcüstan respublikalarımn yaranması
ilə nəticələndi. Azərbaycanm müstəqil dövlət elan edilməsi Naxçıvan
diyarı əhalisində müəyyən ümidlər yaratdı. Naxçıvan
b ö l g v ' i s i n i n
qarşılaşdığı problemləri həll etmək və çətinlikləri aradan qaldırmaq
üçün istər yerli əhali və onun başçıları, istərsə də Azərbaycan Xalq
Cümhuriyyətinin hökuməti tərəfındən müəyyən işlər görülmüş,
ermənilərin ərazi iddialarının
və etnik təmizləmə siyasətinin
reallaşdırılması istiqamətində ilkin cəhdləri dəf olunmuşdu.
Erməni tərəfın Azərbaycan xalqına qarşı düşmənçilik siyasəti
aparmasına baxmayaraq, Azərbaycan Milli Şurası Ermənistan
nümayəndələrinin yardım üçün müraciətlərini qəbul edərok əzəli
Azərbaycan şəhərini - İrəvan şəhərini onlara paytaxt kimi güzəşt
edilməsinə razılıq verdi. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin Nazirlər
Şurasının sədri Fətəli xan Xoyski Tiflisdən xarici işlor naziri
M.H.Hacınskiyə göndərdiyi teleqramda yazırdı ki,
biz İrovanı
ermənilərə verməyə razılaşdıq” [12, s. 51-52]. Azərbaycan hökuməti
bu
güzəştə
getməklə
Ermənistanın
ölkəmizə
qarşı
torpaq
iddialarından əl çəkəcəyini zənn edirdi. Bu xeyirxahlıq erınəni
tərəllni yeni-yeni ərazi iddiaları irəli sürməkdən çəkindirmədi.
Ermənistan hökuməti bütün İrəvan qubcrniyasını, Qars vilayotini,
Tiflis və Yelizavetpol quberniyalarının bir hissəsini (o cümlədən
indiki Dağlıq Qarabağı - İ.H.) özünün ayrılmaz hissəsi elan edərək,
əhalinin 62,5 faizi azərbaycanlılar olan Naxçıvana da iddia etdiyini
bəyan etdi [10 a, s. 1-2].
Osmanlı dövləti nümayəndələri ilə Batumda aparılan danışıqlarda
türk heyəti Azərbaycan torpaqları hesabına ermənilərin lehinə bir sıra
ərazi güzəştlərinə gedərək İrəvan şəhərinin də daxil olduğu Yeni
Bəyazid və Eçmiədzin bölgələrindən ibarət bir Ermənistan dövlətinin
qurulmasını təsdiqlədi [43, s. 168]. 4 iyun 1918-ci il tarixdə
imzalanmış
Batum
müqaviləsinin
şərtlərinə
görə Ermənistan
Respublikası Cənubi Qafqazda 10 min kv. km ərazisi olan bir dövlət
oldu.
Batumdakı Azərbaycan və Ermənistan nümayəndələri arasında da
ərazi-sərhəd məsələləri ilə bağlı danışıqlar aparıldı və razılıq əldə
edildi ki, Azərbaycan “Aleksandropol qubemiyası” hüdudlarında
erməni dövlətinin yaradılmasına razıdır. İrəvanı siyasi mərkəz kimi
Ermənistana
vermək
məcburiyyətində
olan
Azərbaycan
nümayəndələri şəhəri bu şərtlə güzəştə getməyə razı oldular ki,
ermənilər Yelizavetpol quberniyasının bir hissəsinə, yəni Qarabağa,
eləcə
də
İrəvan
quberniyasının
Naxçıvan
bölgəsinə
olan
iddialarından imtina etsinlər [ 17, v. 47].
1918-ci ilin may-iyun aylarında ermənilər və Andranikin başçılığı
ilə erməni yaraqlıları Naxçıvan diyarına yiyələnmək üçün öz
fəaliyyətlərini daha da genişləndirdi. Erməni silahh quldur dəstələri
bölgədə azərbaycanlı dinc əhaliyə divan tutur, Naxçıvan əhalisinə
qarşı vəhşi hərəkətlərini davam etdirir, yaşayış məntəqələrinə
basqınlar edir, etnik təmizləmə siyasəti aparır, yerli azərbaycanlıların
sayını süni surətdə azaltmaq üçün hər cür vasitələrə əl atır,
Naxçıvanın ən yaxın vaxtlarda Ermənistana birləşdiriləcəyi barədə
məlumatlar yayır, bu yerlərin Ermənistanın bir hissəsi olduğunu iddia
edirdilər.
Erməni daşnakları Naxçıvan qəzasının bir sıra kəndlərini və
Culfanı işğal edən zaman - 1918-ci il mayın 17-də kapitan Xəlil
bəyin başçılığı ilə türk hərbi heyəti Naxçıvana gəldi. O, bölgəyə
gəldikdən sonra Naxçıvanı gözlənilən erməni təcavüzündən qoı umaq
üçün yerli gənclərdən könüllü qoşun hissələri təşkil etməyə başladı.
Batum müqaviləsini əsas götürən Osmanlı dövləti qəti tədbirlər
görməyə məcbur oldu. Türkiyə hərbi komandanlığı Kazım Qaı abəkir
paşanın komandanlığı altında olan IX Orduya Naxçıvana kömək
etməyi tapşırdı. IX Ordunun tərkibində olan XI Qafqaz divi/iyası
1918-ci il iyulun əvvəlində erməni dəstələrini məğlub cdərək
Naxçıvan şəhərinə yaxmlaşdı. İyul ayının 2 0 -2 1-də baş \crmiş
döyüşlərdən sonra şəhər erməni qüw ələrindən təmizləndi, C'ulfa isə
azad edildi [30, s. 65-66].
Naxçıvan bölgəsi türk qoşunlarınm nəzarətinə keçdikdən sonra
burada Osmanlı sisteminə uyğun
inzibati
idarəetmə
sistemi
yaradılmağa başlandı [26, s. 71-75]. Alay komandiri Sürəyya bəy
qəza rəisi təyin edildi. Sürəyya bəyin əmri ilə Naxçıvan Milli
Komitəsi ləğv edilərək yerində jandarm, ədliyyə və bələdiyyə
idarələri yaradıldı. Jandarm komandanlığına M əhəmməd Əli xan,
onun müavini Qəni bəy Vəzirov, Bələdiyyə idarəsinin rəisi Cəfərqulu
xan, üzvləri isə Hacı Abdulla Şeyxov və Tağı Nağdalıyev təyin
edildilər. Ədliyyə məhkəməsinə isə Şeyx Kərim Axundzadə, Cabbar
Kələntərov, Vəliağa Kəndlinski, Abbasqulu bəy Tahirov və İbrahim
paşa Kəngərlinski təyin olundular [26, s. 72]. Bir müddət sonra
ordunun Təbrizə getməsi ilə əlaqədar, Sürəyya bəyin yerinə mayor
Əli Şəfıq bəy təyin olunmuş, o isə öz növbəsində bir sıra inzibati
dəyişikliklər etmişdi. Türk komandanlığı Naxçıvanda hərbi vəziyyət
elan etdi, yerli əhalidən özünümüdafıə dəstələri təşkil edərək onlara
hərbi təlim keçməyə başladı.
1918-ci il avqustun 1-də Osmanlı imperatorluğunda kolorduların
(xüsusi
korpusların -
Red.) təşkili
və cəbhələrdə
aparılan
yerdəyişmələrlə əlaqədar Naxçıvan bölgəsinin müdafıəsi Kazıırı
Qarabəkir paşanın komandanlığı altında olan I Qafqaz kolordusuna
tapşırıldı, 9 və 1 1-ci diviziyalar onun tərkibinə qatıldı. Avqustun 7-
dən Naxçıvanda olan Kazım Qarabəkir paşa bölgənin müdafıəsi üçün
bir sıra tədbirlər gördü və bununla da erməni silahlı qüvvələrinin
yenidən Naxçıvana hücum etmələrinin qarşısı alındı [32, s. 62].
Birinci dünya müharibəsində məğlub olan Osmanlı dövləti
oktyabrın 30-da
Mudros
sazişini
imzalamağa məcbur oldu.
Müqaviləyə görə
Türkiyə
Azərbaycanı, eləcə də Naxçıvanı
ingilislərin himayəsinə verməli idi. Siyasi vəziyyət həddindən artıq
çətin və mürəkkəb idi. Türk qoşunu ölkəni tərk etmək ərəfəsində -
1918-ci il noyabrın 3-də (bəzi mülahizələrə görə 18-də - Red.) sabiq
Naxçıvan Müsəlman Milli Şurasının əsasən üzvlərindən ibarət Araz-
Türk Cümhuriyyəti yaradıldı [26, s. 82-84]. Kazım Qarabəkir paşa
bu cümhuriyyətin silahlı qüvvələrinin yaradılmasına kömək məqsədi
ilə bölgədə türk ordusundan ibarət əsgər və zabit saxlanılmasına
icazə verdi. Polkovnik Xəlil bəy bu cümhuriyyətdə Türkiyəni təmsil
edirdi. Gələcəkdə erməni hücumlarından qorunmaq üçün türk
komandanlığı
burada güclü və sabit hakimiyyət yaratınağa,
könüllülərdən ibarət hərbi qüvvələr qurmağa, müsəlman əhalisini
təşkilatlandırmağa
başlamışdı.
Bu
məqsədlə
Naxçıvan
şəhər
əhalisinin ümumi yığıncağında Müsəlman Milli Şurasının yenidən
təşkilinə,
əhalinin
silahlandırılmasına,
müdafıə
işlərinin
sürətləndirilməsinə qərar verilmiş, Naxçıvam tərk edən Əli Şəfıq
bəyin yerinə Mirzə Nəsrullah Əmirov yerli hökumətin başçısı təyin
edilmişdi [26, s. 83-84].
1919-cu ilin yanvarında Naxçıvan bölgəsinə çox az miqdarda
ingilis hərbi qüvvələri gətirildi. Bir neçə gündən sonra ınayor Vilyam
Gibbon Naxçıvana gəldi. Onun gəlişinin əsas məqsədi erməni
mühacirlərinin məsələsini həll etmək, diyarın iqtisadi və siyasi
vəziyyəti
ilə
tanış
olmaq,
Araz-Türk
Cümhuriyyəti
silahlı
qüvvələrinin vəziyyətini, bu dövlətin siyasətinə türklərin təsir
dərəcəsini öyrənmək olmuşdur [31, s. 45-46]. V.Gibbon Naxçıvan
hökumətinin
səlahiyyətli
şəxsləri
ilə
görüşündə
crınəni
mühacirlərinin məsələsini həll ctmək, onları buradakı cvlərində
yerləşdirınək üçün gəldiyini bildirsə də, müsbət cavab ala bilınədi və
gcri qayıtdı [30, s. 156].
1919-cu il yanvarın 19-da Fridrix Lautcnin başçılığı ilə daha bir
ingilis heyəti Naxçıvana gəldi [32, s. 87]. F.Lautcn Milli Şura üzvləri
ilə görüşdükdən sonra münaqişənin qəti həllinə və sərhədlərin
Dostları ilə paylaş: |