AZƏRBAYCAN TARİX QURUMU
SƏDƏRƏK XEYRİYYƏ CƏMİYYƏTİ
NAXÇIVAN QƏDİM DƏN GÜNÜM ÜZƏ QƏDƏR
(Naxçıvan Muxtar Respublikasının 90 illiyinə həsr olunmuş
məqalələr toplusu)
Bakı 2014
Redaksiya h e y ə ti:
Akadem ik İsmayıl Hacıyev
t.ü.e.d., prof. Tofiq M ustafazadə
t.ü.f.d. N əcəf Museyibli
t.ü.f.d İradə M əmmədova
İsmayıl HACIYEV
AMEANaxçıvan Bölməsi
E-mail: ismayil_haciyev@yahoo.com
NAXÇIVANIN M UXTARİYYƏT STATUSU
M əqalədə
Azərbaycan
Cümhuriyyəti
dövründə
Naxçıvan
əhalisinin erm əni basqınlarına qarşı inadlı mübarizəsi, böyük
dövlətlərin ikili siyasətinə qarşı Miisəlman M illi Şurasmın, görkəm li
şəxsiyyətlər'ın fəaliyyətlər'ı araşdırılmışdır. Naxçıvanın Azərbaycanın
tərk'ıbində qorunub saxlam lm ası üçiin keçirilən referendumun
nəticəsi, B.Şahtaxtinskinin siyasi mübarizəsi Naxçıvan diyarına
Azərbaycanın tərkibində muxtar'ıyyət statusunun verilməsinə gət'ırib
çıxarmışdır. Çıxarılan nəticə ondan ibarətdir ki, əgər 1917-1921-ci
illərdə naxçıvanlılarm qəhrəmanlığı və məqsədyönlü fəaliyyətləri
olmasa
idi,
Naxçıvanın
Azərbaycam n
himayəsində
qoruyub
saxlam aq çox çətin olardı.
Azərbaycanın ayrılmaz tərkib hissəsi olan Naxçıvan Muxtar
Respublikası çox mürəkkəb tarixi inkişaf yolu keçmişdir. Bütün
dövrlərdə Naxçıvan nəinki qonşu dövlətlər, həmçinin dünyanm digər
dövlətləri üçün də çox böyük coğrafi-siyasi və strateji əhəmiyyət
kəsb etmişdir. Xüsusilə, XX əsrin əvvəllərində yaranmış şəraitdən
istifadə edən erməni daşnakları Naxçıvana qarşı ərazi iddiaları irəli
sürmüş, bu ərazini “ Böyük Ermənistan”a qatmaq üçün cəhdlər
göstərmiş,
azərbaycanlılara
qarşı
soyqırım
siyasəti
həyata
keçirmişlər. Çətin və mürəkkəb mərhələlərdən keçən Naxçıvan
Muxtar Respublikası Azərbaycanın əzəli və əbədi tərkib hissəsi kimi
qorunub
saxlanılmış,
ona
muxtariyyət
statusu
verilmişdir.
Naxçıvanın muxtariyyət statusu qazanması bu bölgədə 1918-1921-ei
illərdə cərəyan edən ictimai-siyasi hadisələrin, onlara təsir edən
daxili
və
xarici
amillərin,
əhalinin
inadlı
mübarizəsinin,
referendumun nəticəsinin və iki mühüm beynəlxalq müqavilənin
sayəsində olmuşdur.
XX əsrin əvvəllərində dünyada baş verən sosial-siyasi proseslər,
xüsusən,
Birinci
dünya
müharibəsinin
nəticələri,
iüısiya
imperiyasının dağılması, siyasi həyata yeni müstəqi! dövbtlərin
gəlməsi Naxçıvan diyarının da taleyində dərin iz bura\mışdı.
Rusiyada çarizm devrildikdən sonra imperiyanın əksər əyabıSorində
olduğu kimi, Naxçıvan bölgəsində də ikihakimiyyətlilik mc dana
gəlmiş, bu diyar bir sıra dövlətlərin maraq dairəsində olmuşdür [37,
s. 90].
1917-1920-ci illər Naxçıvan diyarı üçün çətin inkişal' ciövrü
olmuş, bu qədim Azərbaycan torpağmın real olaraq Ermonistana
ilhaq edilmək təhlükəsi yaranmışdı.
Birinci dünya müharibosində
qalib gəlmiş dövlətlərin himayə etdiyi Ermənistanın daşnak hökuməti
bu bölgəni “Böyük Ermənistan”a qatmaq üçün silahlı təcavüzə əl
atmış, bu məqsədlə Andronik, Dro, Njde və b. qaniçənlərin başçılıq
etdikləri quldur daşnak dəstələrindən də fəal istifadə edilmişdi. Lakin
diyarm yerli azərbaycanlı əhalisi bu amansız təcavüzlərə mordliklə
müqavimət göstərmiş, özünün yeganə xilas yolunu tarixi votonə -
Azərbaycana birləşməkdə görmüşdü. Naxçıvan diyarının əhaüsi hoh
o vaxt öz qəti fıkrini belə ifadə etmişdi: “Bu xalq mədəni dövlotlorin
alovlarında məhv olmağa razı olar, amma Azərbaycandan aynlmaz”
[11,v. 12].
Fevral
inqilabı
keçmiş
Rusiya
imperiyasının
bütün
ərazilərində, o cümlədən Naxçıvanda da tamamilə yeni siyasi şorait
yaratdı. 1917-ci il martın 9-da diyarda mülki hakimiyyot ycni
yaradılmış Xüsusi Zaqafqaziya Komitəsinə (OZAKOM) vcrildi [38,
s. 68]. Xüsusi Zaqafqaziya Komitəsi Cənubi Qafqazda mülki işlori
idarə etmək üçün təsis edilmişdi, ancaq qanunvericilik hüququna
malik
deyildi.
Komitənin
sədri
V.A.Xarlamov,
üzvlori
iso
M.Y.Cəforov, K.Abaşidze, M.Papacanov və A.Çxenkcli idi. Xiisusi
Zaqafqaziya Komitəsinin 1917-ci il 26 aprel və 18 iyun tarixli
qərarları ilə
Naxçıvana iki müvəkkil (B.Maqsudov, Mxitaryants)
təyin edildi [32, s. 37].
Naxçıvan, Culfa vo Ordubad şohorlorində Müsəlman vo
Erməni milli komitolori yaradıldı. Bu komitolor faktiki olaraq ycrli
idarəetmə fiınksiyalarını yerinə yetirməyə başladılar. Eyni zamanda,
onlar öz silahlı qüvvələrini yaratmaq məqsədi ilə əhali arasında fəal
iş aparırdılar.
1917-ci il noyabrın 11-də Tiflisdə keçirilən müşavirədə gürcü
menşevikləri, Azərbaycan müsavatçıları, erməni daşnakları və sağ
eserlərinin nümayəndələri Rusiya bolşevik hökumətini tanımaqdan
imtina etdilər. Belə qərar qəbul edildi ki, Müəssislər Məclisi
tərəftndən hakimiyyət məsələsi həll edilənə qədər regionu idarə
etmək üçün Zaqafqaziya hökuməti yaradılsın. Noyabrın 15-də
Zaqafqaziya Komissarlığı yaradıldı [43, s. 71]. Gürcü menşeviki
E.P.Gegeçkorinin rəhbərlik etdiyi hökumətdə 10 komissarlıq təsis
edilmişdi.
Zaqafqazi'ya
Komissarlığının
əsas
fəaliyyət
istiqamətlərindən biri diyarı bolşevik Rusiyasından ayırmaq və
Türkiyə ilə münasibətləri nizamlamaqdan ibarət idi.
Zaqafqaziya Komissarlığının yaradılması ilə Naxçıvanın inzibati
idarəçiliyində əsaslı dəyişiklik baş vermədi. Diyarda Zaqafqaziya
Komissarlığının müvəkkilliyi fəaliyyət göstərsə də, yerlərdə əsas
hakimiyyət yenə də milli komitənin əlində idi. Naxçıvan şəhərində
isə Qarışıq Komitə fəaliyyət göstərirdi.
Ərzincan barışığı imzalandıqdan sonra (1917, 18 dekabr) rus
qoşunları Naxçıvanı tərk etdi. Onların malik olduqları silah-sursatı
erməni daşnakları ələ keçirdi. Yerli azərbaycanlılarla müqayisədə
ermənilər kifayət qədər silah-sursat üstünlüyünə malik idi. Rus
komandanhğı erməniləri silahlandırdığı halda, müsəlmanlara silah
verməkdən imtina edirdi.
1918-ci ilin əvvəllərindən başlayaraq daşnakların silahlı dəstələri
Naxçıvanın bir çox kəndlərini yerlə yeksan etmiş, çoxlu dinc əhalini
qırmışdı [40, s. 15]. Yanvarın 29-da Əznəbürd kəndinin erməniləri
22 nəfər müsəlmanı qətlə yctirdilər. Martın əvvəllərində Naxçıvan
şəhərində və ətraf kəndlərdə ermənilərlə azərbaycanlılar arasında
qarşıdurma qızışdı. Naxçıvan şəhərindəki döyüşlərdə azərbaycanlılar
özlərini müdafıə edirdilər, bölgənin digər yerlərində vəziyyət ağır idi.
Kəndlərdə yerli müsəlmanlar silahlı erməni dəstələri qarşısında,
demək olar ki, müdafıəsiz qalmışdılar.
Dostları ilə paylaş: |