Lakin başqa yol seçənlər, elmin, texnikanın
imkanlarından istifadə etmək istəyənlər də var.
Onlar ya qaranlıq dünyaya əlində lampa ilə, ya da
işıq aləminə gözündə tünd eynəklə gedənlər
kimidir. Başqa sözlə, ya əqllə tənzimlənən
mötədil eşq tərəfdarları, ya da öz fərdi eşqini daha
böyük bir eşqin işığında görənlərdir. «Güclü işıq
nisbətən zəif olanı qəhr edir» (Ş.Sührəvərdi) və o
daha seyirçinin gözlərini qamaşdıra bilmir, onu
müşahidə etmək mümkün olur.
Elmin inkişafı sayəsində maddi dünya-nın,
təbiət hadisələrinin qanunauyğunluqları
öyrənilmiş və riyazi dəqiqliklə ifadə edilmişdir.
Amma hiss dünyası, mənəviyyat Şərqdə olduğu
kimi, Qərbdə də neçə əsrlər ərzində ancaq fəlsə-
fənin və poeziyanın predmeti olaraq qaldığından,
burada anlayışlar yüksək mücərrədlik sə-
viyyəsindən aşağı enməmiş, konkretləşməmişdir.
İlahi eşq yolunu tutanlar, hissi təcrübəyə və hissi
dünyaya biganə qalmış, hətta öz daxilinə
boylanmamış, onu öyrənməyə cəhd belə
göstərməmişlər.
Digər hisslər kimi, məhəbbət də bütöv, səlt
bir fenomen olaraq nəzərdən keçirilmiş,
«məhəbbət» adlandırdığımız hissi aləmin daxili
strukturu açılmamış, diferensial şəkildə öyrə-
nilməmişdir. Nəticədə, əslində bir-birindən xeyli
fərqli olan, hətta müxtəlif mahiyyətli duyğular
eyni bir ad altında əhatə olunmuşdur. Məhəbbətin
12
özünün fərqli növlərinə, hətta erotik məhəbbətin
müxtəlif mərhələləri və formalarına da eyni bir
hadisə kimi baxıldığından məsələyə aydınlıq
gətirmək mümkün olmamışdır.
Helvetsi hələ o vaxt yazırdı: «İşıq şüası
əslində şüalar dəstəsindən ibarət olduğu kimi, hər
bir hiss də ayrı-ayrı hisslərin cəmindən ibarət
olmaqla, birlikdə bizim qəlbimizdə müəyyən
istəyin yaranmasına və bədənin hərəkətə
gəlməsinə səbəb olur. Heç də hamı bu hisslər
dəstini ayıra biləcək prizmaya malik olmadığın-
dan insan çox vaxt onu canlandıran və hərəkətə
gətirən hissi bu hisslər toplumu içərisində ayırd
edə bilmir. Öz hərəkətlərimizin motivini müəy-
yənləşdirə bilməməyimizin səbəbi də elə budur».
Ağ işığın mürəkkəb olduğunu və müxtəlif
rənglərin sintezindən yarandığını fizika hələ
çoxdan açmışdır. Rəssamlar da hansı rənglərin
sadə, hansıların mürəkkəb olduğunu, bir neçə
rəngin birləşməsindən yarandığını çoxdan bilirlər.
Lakin poeziya təbii ki, işığı və ya hər hansı bir
rəngi vəsf edərkən onların quruluşunu, tərkib
hissələrini araşdırmağı, fərqləndirməyi heç
«ağlına» da gətirmir. Eləcə də sevinc, xoşbəxtlik,
məhəbbət də poeziyada bütöv bir fenomen kimi
tərənnüm olunur. Onların hansı sadə duyğuların
kombinasiyasından yarandığını, struktur və hətta
mahiyyət baxımından sevinc hissinin və ya
13
məhəbbətin bir-birindən fərqli nə qədər müxtəlif
formaları olduğu təbii ki, şairi maraqlandırmır.
Məhz belə bir kortəbii bütövlük, eyniyyət
mövqeyinin, «məhəbbət elə məhəbbət-dir»
sadəlövhlüyünün nəticəsidir ki, Şərqdə fərdi mə-
həbbətlə ilahi eşq fərqləndirilməmiş, olduqca
sinkretik bir «eşq təlimi» yaranmışdır. Dünyəvi
eşqi tərənnüm edən şairlər də sufilərin ilahi eşq
konsepsiyasından, və tərsinə, sufi şairlər fərdi
dünyəvi eşqi tərənnüm edən obraz və
təşbehlərdən istifadə etmişlər. Nəticədə bu iki
fərqli sahə pis mənada qaynayıb-qarışmışdır.
Ana, vətən məhəbbəti və digər məhəbbət for-
maları da həmin bu poetik texnologiyalardan
bəhrələnmişdir.
Qərbdə isə bizdən fərqli olaraq, məhəb-
bətə də rasional təhlil mövqeyindən yanaşılmış,
hətta onun müəyyən təsnifatları verilmişdir.
Hər hansı bir hissin mütləqləşdirilməsi,
ifrata çatdırılması Şərqdə məharət hesab olun-sa
da, rasional yanaşdıqda onun dağıdıcı mahiyyəti
üzə çıxır. Təsadüfi deyil ki, Qərbdə bu hadisə
iblisanəliklə (demonikliklə) əlaqələndirilir.
«Erot–demon» fikrini hələ Platon «Pir» əsərində
irəli sürmüşdü. Sonralar Qərb fəlsəfi və ədəbi-
bədii düşüncəsində bu ideya davam etdirilmişdir.
Rollo Mey özünün «Məhəbbət və iradə» əsərində
yazır: «Demoniklik dedikdə müəyyən bir şəxsi
bütövlükdə özünə tabe etmək gücündə olan
14
istənilən təbii funksiya nəzərdə tutulur. Seks və
eros, kin və nifrət, hakimiyyət ehtirası –
demonikliyə misal ola bilər».
1
Hər şey insanın arzularının, həyat idealının
necə formalaşmasından asılıdır.
Lakin ideal anadan gəlməmi olur, yoxsa
insanın yetişdiyi mühitdən və aldığı təhsildən
asılı olaraqmı yaranır? Burada hər hansı bir fikrin
xeyrinə qərar çıxarmaq düzgün olmazdı. Belə ki,
əxlaqi-mənəvi meyarlar kimi, estetik hiss də
insanın ümumi dünyagörüşündən, bilik və təhsil
səviyyəsindən asılıdır. Lakin estetik hiss ancaq
tərbiyənin məhsulu ola bilməz. O həm də insanın
yaranışından, genetik başlan-ğıcdan asılıdır.
Məsələn, uşaq doğulduğu gündən ona təlqin
olunsa ki, əyri burun gözəldir, – doğrudanmı düz
burunlu adamlar ona çirkin, əyri burunlular gözəl
görünəcək? Axı, kənardan təsirlə formalaşan
meyarlarla yanaşı, insana təbiətən verilmiş bir
ahəng duyğusu, qeyri-aşkar «gözəllik etalonu» da
vardır. İnsan məhz kənarda olanın həmin bu
daxili standartlara uyğunluğundan həyəcanlanır.
Daha doğrusu, kənar obyekt onun qəlb
dünyasında qeyri-aşkar şəkildə, passiv, cansız
formada olan hansı isə bir başlanğıca adekvat
olduqda həmin daxili cizgini, formanı, ideyanı
1
Ролло Мей. Любовь и воля. М., «Рефл-бук»;
К.: «Ваклер», 1997, стр. 127.
15
Dostları ilə paylaş: |