Elm və təhsil
- 127 -
yət göstərir. Həmin tədqiqat müəssisələrinin Akade-
miya yox, universitet nəzdində olmasının üstün cə-
hətlərindən biri yüksək ixtisaslı alim-müəllimlərin
elmi potensialından səmərəli istifadə olunmasıdır.
Digər tərəfdən, elmi mərkəzə tədqiqatçı kimi cəlb
olunmuş adamlar, əgər xüsusi qabiliyyətləri varsa,
özlərini qabaqcıl müəllim kimi də göstərmək imkanı
əldə edir. Müəllimlik və alimlik funksiyaları ara-
sında qarşılıqlı keçid imkanı yaranır. Lakin, bizcə,
bu cür təşkilati strukturun ən böyük üstünlüyü aspi-
rant və tələbələrin universitet nəzdindəki elmi mər-
kəzlərin bazasından istifadə etmək imkanıdır. Tə-
ləbələrin hələ təhsil dövründə əsl elmi tədqiqata
cəlb oluna bilməsidir. Məhz bu sonuncu imkanın
xüsusi əhəmiyyətini nəzərə alaraq ABŞ-da son vaxt-
lar xüsusi tədqiqat universitetlərinə (multiuniversi-
tet) geniş yer verilir. Multiuniversitetlərdən fərqli
olaraq, elmi tədqiqat müəssisələri təhsil müəssisəsi-
nin nəzdində olur, onun içərisində əridilir, yəni təh-
sil və elmi tədqiqat eyni bir prosesə çevrilir. Burada
oxuyan tələbələr artıq peşəkar elmi işçidirlər və ən
aktual problemlərin həllində bilavasitə iştirak edir-
lər. ABŞ-ın bu qabaqcıl təcrübəsi, heç şübhəsiz, biz-
də də nəzərə alınmalıdır.
Respublikamızda ali məktəbin elmi poten-
sialından daha səmərəli istifadə etmək üçün həyata
keçirilməsi zəruri olan aşağıdakı islahatlar xüsusi
qeyd oluna bilər:
Azərbaycanda elm və onun aktual problemləri
- 128 -
1. Ali məktəblərin elmi bazasının möhkəmlən-
dirilməsi və burada alimlərin elmi tədqiqat işinin
iqtisadi cəhətdən stimullaşdırılması.
2. Akademiya, ali məktəb və sahə elmlərinin
qarşılıqlı əlaqəsinin möhkəmləndirilməsi, müəllim-
alimlərin Akademiya və sahə elminin bazasından
istifadə etməsi üçün şərait yaradılması. Birgə elmi
tədqiqat işlərinin genişləndirilməsi.
3. Aspirant və tələbələrin eyni hüquqlu kadr
kimi birgə elmi tədqiqatlara cəlb edilməsi.
4. Bir sıra elmi tədqiqat institutlarının univer-
sitet tabeliyinə keçirilməsi və ya ali məktəblə təd-
qiqat institutlarının inteqrasiyası.
5. Ali məktəbin istehsalla bilavasitə əlaqəsinin
gücləndirilməsi, bu məqsədlə yeni təşkilati forma-
lardan, xüsusən təsərrüfat hesablı müqavilələrdən
geniş istifadə olunması.
6. Tədris-elm-istehsalat birliklərinin yaradıl-
ması. İstehsal müəssisələrinin təcrübə bazası kimi
ali məktəblərin sərəncamına verilməsi.
* * *
Ölkəmizdə təhsil sisteminin elmi-nəzəri əsas-
ları hələ indiyədək ciddi surətdə tədqiq edilmədi-
yindən və elmşünaslıqla, elmlərin təsnifatı ilə əlaqə-
ləndirilmədiyindən hansı təhsil mərhələsində hansı
fənlərin tədris olunması məsələsi çox vaxt təsadüfi
Elm və təhsil
- 129 -
mülahizələrlə həll olunur. Xüsusən orta məktəblərdə
dərin kök atmış stereotiplərdən və pis mənada ən-
ənəçilikdən xilas olmaq çox çətindir. Məsələn, gələ-
cəkdə buruq ustası, dərzi, aktyor və ya hüquqşünas
olacaq adamlara icbari yolla molekulyar fizika, üzvi
kimya və triqonometriya keçmək nə dərəcədə məq-
sədəuyğundur? Göründüyü kimi sual çox ciddi bir
problemə aiddir. Yaradıcı təfəkkürü təzəcə forma-
laşan, böyük düşüncə potensialına malik olan və
əməli vərdişlərə yiyələnməyin ən münasib çağını
yaşayan yeniyetmələr ordusunu lazımsız informasi-
ya ilə yükləmək zərurəti nə ilə əsaslandırılır? Lap
bu yaxınlara qədər belə bir "əsas" var idi. Hər bir
sovet gəncinin çoxsahəli biliyə malik olması hərtə-
rəfli inkişaf etmiş kommunizm qurucuları hazırlan-
ması proqramının tərkib hissəsi idi. Lakin elə ki, biz
yeni təfəkkür sayəsində digər kommunizm qurucu-
luğu stereotipləri ilə yanaşı "hərtərəfli inkişaf" te-
zisinin mütləqləşdirilməsindən də azad oluruq, elə
ki, sivilizasiyanın əsasında əmək bölgüsü və ixtisas-
laşma zərurətinin dayanması kimi sadə həqiqəti ar-
tıq qəbul edirik, onda təhsilin strukturuna da sağlam
məntiq mövqeyindən yanaşmaq imkanı açılır.
Orta ümumtəhsil məktəblərində yalnız gələ-
cək ixtisasından asılı olmadan hamı üçün faydalı
olan fənlər keçilməsi məqsədəuyğundur. Təbiətşü-
naslıq fənlərinin sistemli surətdə öyrənilməsi ümu-
mi mədəni tərəqqi baxımından ancaq təfəkkür qa-
Azərbaycanda elm və onun aktual problemləri
- 130 -
biliyyətini inkişaf etdirmək üçün faydalı ola bilər.
Lakin təfəkkür qabiliyyətinin inkişafı hamı üçün hə-
qiqətən zəruri olan biliklərin öyrənilməsi prosesində
də həyata keçirilə bilər. Bu baxımdan nəinki təbiət-
şünaslıq fənləri, habelə tarix və ədəbiyyat fənlərinin
proqramı da məhz ümumbəşəri sərvətlərə yiyələn-
mək və müstəqil təfəkkür mədəniyyəti formalaşdır-
maq mövqeyindən yenidən işlənməlidir. Tarix keç-
miş haqqında informasiya mənbəyindən tərbiyə va-
sitəsinə çevrilməli, gənclərin vətəndaş kimi for-
malaşmasına xidmət etməlidir. "İnsan və cəmiyyət"
kursu da məhz sinfi qütbləşmə mövqeyindən
ümumbəşəri sərvətlərə qayıdış dalğasında meydana
çıxmışdır və gənclərin dünyagörüşünün yeni təfək-
kür mövqeyindən formalaşdırılmasına xidmət etmə-
lidir. O, bazar iqtisadiyyatı, azad rəqabət və işgüzar-
lıq şəraitində müstəqil həyata atılan gənclərə həyati
zərurət kimi olan biliklər kompleksini əhatə etmək
baxımından ən aktual fəndir.
Orta məktəbi bitirən gənc, gələcəkdə hansı ix-
tisası seçəcəyindən və təhsilini davam etdirib-et-
dirməyəcəyindən asılı olmadan, artıq cəmiyyətin
yetkin bir üzvü kimi formalaşmalıdır. Özünü dərk
etmədən və yaşadığı cəmiyyətin keçmişini və bu-
gününü öyrənmədən həyata atılanlar uğur qazana
bilməzlər. Cəmiyyətin tam hüquqlu üzvü, fəal və-
təndaş kimi formalaşmaq üçün hər bir şəxsin ictimai
həyat hadisələrini müstəqil surətdə təhlil etmək və
Dostları ilə paylaş: |