Səlahəddin Xəlilov
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Elmi səviyyənin dərəcələnməsi problemi
- Azərbaycanda elm və onun aktual problemləri
- M ü n d ə r i c a t Ön söz
- Elm və praktika
- Humanitar sahə və humanitar elmlər
- Elm: mənəvi və praktik meyarlar
- Elmi kadrların yetişdirilməsində təhsilin rolu
- Akademiya ilə universitetlərin fəaliyyəti ə laqələndirilməlidir
Elm və təhsil - 171 - zədlik dissertasiyasına uyğun gəlir. Sovet sistemin- dəki doktorluq dissertasiyasının müdafiəsi isə Qərb modelində sadəcə olaraq mövcud deyil. Görünür, artıq alim adını almış adamın yenidən kürsüyə çıxarılaraq imtahan edilməsinə ehtiyac duyulmur. Elmi səviyyənin dərəcələnməsi problemi Sovet təhsil sistemində ali ixtisas təhsili almaq istəyənlərin hamısı üçün ümumi olan beş illik ali təhsildən sonra elmi yaradıcılıq yolunu seçənlər üçün üç illik aspirantura təhsili nəzərdə tutulurdu. Aspirantura təhsilin ən yüksək pilləsi idi. Düzdür, namizədlik dissertasiyasını müdafiə etdikdən sonra daha bir dissertasiya yazıb müdafiə etmək – "elmlər doktoru" adını almaq mümkün idi. Lakin bunun üçün xüsusi bir təhsil pilləsi yox idi. "Doktorantura" sözü formal xarakter daşıyırdı və görünür, Qərb dünyasında aspiranturaya adekvat təhsil pilləsi "doktorantura" adlandırıldıqdan sonra bu söz bizdə də leksikona daxil olmuş, lakin başqa mənada işlən- mişdir. Bu söz doktorluq dissertasiyası adı ilə səs- ləşdiyindən, guya aspiranturadan sonrakı təhsil tə- səvvürü yaradırdı. Əslində isə belə təhsil pilləsi heç sovet dövründə də yox idi. Doktorluq dissertasi- yasını bir qayda olaraq ali məktəblərdə dərs deyən və ya elmi-tədqiqat institutlarında elmi işçi kimi Azərbaycanda elm və onun aktual problemləri - 172 - çalışan elmlər namizədləri müstəqil surətdə yazırdılar. Bunun üçün sadəcə olaraq dissertasiya mövzusunun Elmi Şurada təsdiq olunması kifayət idi. "Doktorantura" imitasiyasını yaradan isə çox vaxt bir illik yaradıcılıq məzuniyyətləri və ya paytaxtdakı tədqiqat mərkəzlərinə müxtəlif müddət- li yaradıcılıq ezamiyyətləri olurdu. Bu isə, təbii ki, təhsil pilləsi kimi başa düşülə bilməzdi. Çünki dok- torluq dissertasiyasının yazılması dövründə iddiaçı- ya nəinki dərslər keçilməsi nəzərdə tutulmurdu, həm də müəllim-şagird münasibətini xatırlada biləcək rəhbər-iddiaçı münasibəti də yox idi. Başqa cür ola da bilməzdi. Artıq elmi yaradıcılıq vərdişi qazanmış və alimlik dərəcəsi almış adama yenə də rəhbərlik etmək, ona tədqiqat yolunu göstərmək sadəcə ola- raq, onun elmi yaradıcılıq müstəqilliyinin əlindən alınması olardı. Elmi-tədqiqat sahəsində bizdən xeyli irəlidə gedən Avropa ölkələrində, ABŞ-da və Yaponiyada öyrətmək adı ilə tədqiqatçını daha çox çərçivələrə salmaq deyil, tədqiqatçıya daha çox müstəqillik ver- mək, onun sərbəstlik dərəcəsini artırmaq üçün yollar axtarılır. Bu ölkələrdə elmi dərəcələrin verilməsi sə- lahiyyəti də bizdəki kimi çoxpilləli bürokratik struk- turlara deyil, Elmi Şuraların kompetensiyasına aid- dir. Elmi dərəcələr və adlar bütün ölkə miqyasında vahid standartlar və meyarlar əsasında eyni bir ko- missiya tərəfindən deyil, müxtəlif universitetlərin Elm və təhsil - 173 - Elmi Şuraları tərəfindən verildiyindən iddiaçı seçim imkanına malikdir. Belə ki, hər hansı bir komissiya, Elmi Şura iddiaçının nailiyyətini qiymətləndirmirsə və burada subyektiv amillər varsa, iddiaçı başqa universitetdə, başqa komissiya qarşısında öz şansını reallaşdırmaq imkanına malikdir. Bizim ölkədə isə Ali Attestasiya Komissiyası deyilən mərkəzləşmiş qurum subyektivlik göstərərsə, iddiaçının heç bir seçim imkanı qalmır. Təhsil haqqında yeni qanunda təhsillə bağlı elə bir ciddi yenilik gözə dəyməsə də, elm və fəlsəfə ilə bağlı çox kəskin addımlar atıldı. Əvvəla, elmi fəaliyyət və elmi səviyyənin göstəricisi olan dissertasiya müdafiələri və elmi də- rəcələr bütövlükdə və tamamilə təhsilin strukturuna daxil edildi. Yəni elmi dərəcə almış bir şəxs hələ də ali təhsilini başa vurmamış sayılır və ali təhsilin da- ha yüksək mərtəbəsinə çatmaq üçün yeni bir təhsil pilləsinə – doktoranturaya daxil olaraq təhsilini da- vam etdirməli və “elmlər doktoru” adını qazanmalı- dır. Lakin biz xalis elmi yaradıcılıq prosesinin təh- sillə qarışıq salınması üzərində dayanmayaraq, diq- qəti başqa, ilk baxışda nəzərə çarpmayan, lakin ol- duqca mühüm bir məsələyə yönəltmək istəyirik. İn- di belə bir durum yaranmışdır ki, alim olmaq istə- yənlər bu haqqı iki dəfə qazanmalıdırlar. Əslində sovetlər dövründə də belə idi. Lakin biz guya islahat apararaq Avropa standartlarına yaxınlaşmaq istəyi- Azərbaycanda elm və onun aktual problemləri - 174 - rik. Və buna görə də nə isə bir yenilik edirik. Amma diqqətlə yanaşdıqda məlum olur ki, dəyişən yalnız ad imiş. Əvvəllər “elmlər namizədi” adlanan dərəcə indi Ph.D – “fəlsəfə doktoru” adlanacaqmış. “Elm- lər doktoru” isə yenə elə öz yerində qalırmış. Onda sual oluna bilər ki, heç nə dəyişməyibsə, bizi nara- hat edən nədir? Bizi narahat edən odur ki, bu formal dəyişiklik nəticəsində biz sadəcə olaraq bütün dün- yada qəbul olunmuş dəyərlər sisteminə hörmətsizlik nümayiş etdiririk. Belə ki, bütün dünyada (Rusiya və biz istisna olmaqla) elmin tarixən formalaşmış və hamı tərəfindən qəbul olunmuş meyarları vardır. Əvvəllər öz elmi səviyyəsinə görə ən yüksək şəxslə- rə magistr dərəcəsi verilmişdir. Və bu dərəcə sadəcə təhsil pilləsi kimi deyil, elmi yaradıcılıq səviyyəsi- nin təsbit olunması üçün verilmişdir. Bu, elmdə ən yüksək ad olmuşdur. Maraq üçün qeyd edək ki, Ru- siyada “namizəd” anlayışı məhz magistrliyə nami- zəd olmağı göstərmişdir. Sovetlərin ilk illərində də bu belə davam etmiş və yalnız “magistr” əvəzinə “elmlər doktoru” termini işləndikdən sonra “magis- trliyə namizəd” də “elmlər namizədi” olmuşdur. La- kin Avropada magistrlər arasında da xüsusilə seçi- lən, ən yüksək elmi nailiyyətlər əldə edən şəxsləri fərqləndirmək üçün yeni, daha yüksək bir pillə dü- şünülmüşdür. Hər bir elm sahəsinin zirvəsi həmin elmin fəlsəfəsi olduğuna görə bu dərəcə “fəlsəfə doktoru” adlandırılmışdır. Elm və təhsil - 175 - Lakin biz nə etdik? Məhz fəlsəfəyə qarşı bir hörmətsizlik nümayişi olaraq onu elmin aşağı pilləsi adlandırdıq. Ən absurd məqamlardan biri də odur ki, indi bizdə Ph.D dərəcəsi almış şəxslər elmin sonrakı, sən demə, daha mötəbər bir səviyyəsinə qalxmaq üçün təzədən təhsilini davam etdirməli və bunun üçün doktorantura deyilən ali təhsil formasının ikin- ci pilləsinə qəbul olunub oxumalıdırlar. Təhsil qa- nununda təsbit olunmuş bu məsələlər bizdə elm ilə təhsil arasındakı ciddi fərqlərin hələ də başa düşül- mədiyini göstərir. Bir o çatmır ki, magistraturaya qəbul “testləşdirildiyi” kimi, doktorantura və onun ikinci pilləsi də “testləşdirilsin” və alim hazırlanma- sının heç bir ölkədə misli görünməmiş yep-yeni tex- nologiyaları işə salınsın. Bunlar hələ sonranın işidir. “Qurudu əzərik, ona da dözərik.” İndi isə bir daha «fəlsəfə doktoru» əhvalatından danışmaq istərdik. Yeni adlandırma sistemi ilə əlaqədar KİV-də maarifçilik işi aparıl- madığından bu sahədə terminlər çox vaxt qarışıq salınır. Bəzi jurnalistlər də televiziyada, mətbuatda keçmiş elmlər namizədlərini indi guya yeni adla ça- ğıraraq, onları «fəlsəfə elmləri doktoru» kimi təqdim edirlər. Sən demə, ölkəmizdə hamı elə filosof imiş. Ölkəmizdə elmi-tədqiqat işlərinin dəyərləndi- rilməsi və alimlərin qradasiyası sahəsində dissertasi- yadan başqa göstəricilər, ölçü vahidləri və meyarlar demək olar ki, yox dərəcəsindədir. Bir elmlər dokto- Azərbaycanda elm və onun aktual problemləri - 176 - runu başqasından fərqləndirən əsas əlamətlər, meyar- lar sistemi işlənib hazırlanmamışdır. Daha yüksək elmi mərtəbə hesab olunan Akademiya üzvlüyü məsələsi isə seçki əsasında həyata keçirildiyindən, yüksək elmi göstəricilərin ekspertizası və bu zaman tətbiq olunan “ölçmə mexanizmi” formalaşmamışdır. Mərkəzi sistem “elm üçün elm” prinsipi ilə formalaşır. Yəni burada əsas məqsəd elmin özünün qarşıya qoyduğu problemləri həll etməkdir. Elmi işlərə qiymət verməyin də meyarları məhz “elm üçün elm” mövqeyindən müəyyənləşdirilmişdir. Yəni burada elmi işə istehsalatda tətbiqdən və iq- tisadi faydadan daha çox, böyük miqyaslı elmi ax- tarışlarda rol oynaya bilmək, elmin özü üçün faydalı olmaq baxımından yanaşılır. Bu cəhət məhz fun- damental elmlər üçün səciyyəvidir. Fundamental tədqiqatlar tezcə öz praktik tətbiqini tapa bilmə- diyinə görə, onların elmi dəyərinin qiymətləndiril- məsi xüsusi metodika tələb edir. Bunun üçün müəy- yən bir elmi nəticəyə gətirən tədqiqat prosesinin spesifikasından əlavə, bu nəticənin elmi biliklər sis- temində tutduğu yeri və yeni nəzəriyyələr üçün oy- nadığı potensial rolu dəyərləndirmək tələb olunur. 1 1 Daha ətraflı, bax: С.С.Халилов. Рецензия на книгу: «Проблемы оценки эффективности фундаментальных ис- следований:логико-методологические аспекты» Ю.Б.Тата- ринова. М., Наука, 1986 // Вопросы философии. 1988. № 5. Elm və təhsil - 177 - Tətbiqi elmlərdə isə, əlbəttə, hədəf elmin özündən daha çox, onun iqtisadi səmərəsidir. Lakin burada da, elmi fəaliyyət bir neçə mərhələni əhatə etdiyinə görə, yekun nəticə alınana qədər aparılan tədqiqatlara ancaq elmin öz meyarları baxımından qiymət verilə bilər. Əlbəttə, qiymətləndirmənin ən etibarlı forması müvafiq sahə üzrə ən mötəbər alim- lərin rəyidir. Yəni hər bir elmi iş ekspertizadan keçi- rilir, onun elmi dəyəri məhz həmin sahənin mötəbər mütəxəssisləri tərəfindən qiymətləndirilir. Əlbəttə, bu üsul daha etibarlı olardı, o zaman ki, mənəvi mü- hit sağlam olaydı. Yəni elmi tələblər yeganə meyar olaydı. Ölkəmizdə və ümumiyyətlə Şərq dünyasında elmin dəyərləndirilməsini çətinləşdirən ən mühüm məsələlərdən biri məhz obyektivliyin və prinsipial- lığın çatışmamasıdır. Görünür bu səbəbdən də daha çox dərəcədə formal göstəricilərə, texniki şərtlərə üstünlük verilir. Xüsusən elmi dərəcə verilməsi za- manı formalizm mahiyyəti üstələyir və istedadlı adamların elmə gəlişi çətinləşir. Maraqlıdır ki, ölkəmizdə dissertasiya işlərinə qoyulan tələblər bütün qiymətləndirmə formalarını əhatə edir. Yəni elmi işdən həm yeni ideya, həm kommunikasiya (beynəlxalq elm şəbəkəsinə daxil olmaq), həm aprobasiya, həm də tətbiqi nəticələr tə- ləb olunur. Yəni dissertasiya işi böyük elm sistemi- nin modelinə uyğun surətdə təsəvvür olunur. Hal- buki, hər bir konkret tədqiqat əsəri böyük elm sis- Azərbaycanda elm və onun aktual problemləri - 178 - teminin əhatə etdiyi bütün mərhələləri özündə əks etdirə bilməz. O, yalnız böyük zəncirin müəyyən bir halqasına uyğun gələ bilər. Yəni bu baxımdan özlü- yündə lokal, bitmiş bir sistem olan tədqiqat əsəri – dissertasiya işi əslində böyük sistemin bir hissəsi kimi heç nəyə lazım olmur. Ona görə də, əksər hal- larda dissertasiya işlərinin arxivə getməkdən başqa bir aqibətini görmək çətindir. Halbuki, elm adamı- nın səviyyəsi böyük elmə qatılma dərəcəsi və bu prosesdə rolu ilə müəyyənləşdirilməlidir. Bizim öl- kədə isə ən böyük kəşf də etsən, elmi ideyanın nə- ticələri həqiqətən tətbiq olunaraq böyük iqtisadi sə- mərə də gətirsə, ən mötəbər jurnallarda məqalələrin də çıxsa (amma bu məqalələrin sayı 20 deyil, tutaq ki, 17 olsa – halbuki Eynşteyn nisbilik nəzəriyyəsini cəmi bir məqalədə şərh etmişdi) elmi dərəcə ala bil- məzsən. Çünki bunun üçün ancaq formal bir pro- sedur yolu keçilməli, bütöv elm modeli imitasiya olunmalıdır. Bəli, elm olmayanda onun imitasiyası yerini tutur. Və belə bir şəraitdə ara-sıra böyük elmi işlər görülürsə, onlar da imitasiya formalizminin baryerini keçə bilmir. Bu dediklərimiz ancaq dissertasiyalara qoyu- lan tələblərlə bağlıdır. Bəs müdafiədən sonra? Son- rakı tədqiqatların qiymətləndirilməsi hansı prinsip üzrə aparılır? Yəni bizdə elmi ekspertizanın hansı formaları tətbiq olunur? İş stajı, ümumiyyətlə mə- Elm və təhsil - 179 - qalələrin sayı, kitabların sayı və neçə-neçə dəyərsiz kitablar yığını... Bizdə hələ də elmlə elmi maarifçilik arasında- kı sərhəd nəzərə alınmır. Səbəbi isə budur ki, maarifçilik, elmi biliklərin tədrisi və təbliği heç ol- masa kimə isə lazımdır. Məsələn, universitetlərdə əlavə dərs vəsaiti kimi, yaxud da intellektli evdar qadınlar üçün elmi-kütləvi ədəbiyyat əvəzi olaraq. Elm adamlarının isə başqalarının yazdığını oxuma- ğa vaxtları yoxdur, onlar ya rusdilli mənbələri oxu- yub icmal düzəldir, başqalarının fikrindən yeni-yeni kitablar yazır, ya da pul qazanmaq üçün əlavə bir işlə məşğul olur. Hətta oxusalar da, heç kim tənqidi təhlil mövqeyindən oxumur. Azərbaycanda indi hət- ta müəyyən ənənəsi olan ədəbi tənqid sahəsində də “tənqid”dən əsər-əlamət yoxdur, o ki qala elmi ədə- biyyata münasibət sahəsində. Bir sözlə, “heç kim heç kimin kitabını oxumur”. Görünür elə buna gö- rədir ki, çıxan kitabların böyük əksəriyyəti elmi ki- tabxanalara göndərilmir. Yaranmış belə vəziyyət elmi meyarlara ye- nidən baxılmasını, elmi ekspertiza işinin daha sə- mərəli təşkili üçün tədbirlər görülməsini, elmin əla- qələndirilməsi sahəsində yaranmış boşluğun aradan qaldırılmasını və s. bu kimi operativ tədbirlərin ger- çəkləşdirilməsini tələb edir. Yəni ölkəmizdə heç olmasa nisbi müstəqil elm sistemindən danışmaq istəyiriksə, bunun üçün ilk növbədə sistemliliyi Azərbaycanda elm və onun aktual problemləri - 180 - təmin edən şərtlər ödənilməlidir. Bəs bu şərtlər nədən ibarətdir? Elm digər fəaliyyət sahələrindən nə kimi spesifik əlamətlərlə fərqlənir? Bax, bu suallara cavab tapmaq üçün bizcə, dünyada artıq 50 ildir ki, bəlli olan elmşünaslıq fənninin heç olmazsa əsas prinsiplərini mənimsəmək lazımdır. Son söz əvəzi Bütün ölkə miqyasında elmi fəaliyyət qurum- larının uçotu, mövcud durumun ölkəmizdə elmin in- kişaf konsepsiyasına uyğunluq dərəcəsinin dəyər- ləndirilməsi, elmi institutların yenidən bölüşdürül- məsi və sistemləşdirilməsi bu sahədə qarşıda duran əsas vəzifələrdəndir. Nəzərə alınmalıdır ki, elmi tədqiqat işi bir şeydir, onun idarə olunması, ölkənin ictimai-iqtisadi həyatı ilə əlaqələndirilməsi, sosial tələbatın nəzərə alınması, optimal maliyyə sisteminin tətbiqi və s. bu kimi məsələlər tamamilə fərqli şeylərdir. Ona görə də, bu sonuncuların elmi tədqiqat müəssisəsinin özünə həvalə edilməsi tamamilə müxtəlif xarakterli fəaliyyət sahələrini eyni mərkəzdən idarə etmək tə- şəbbüsüdür ki, bu da çətin ki, müsbət nəticə versin. Bunu nəzərə alan ölkələr elmin idarə olunması üçün ayrıca bürokratik qurumlar yaradırlar. Əksər ölkə- lərdə Elm və Texnika Komitələri və ya Elm Nazir- liyi, Elm və Təhsil Nazirliyi tipli qurumlar fəaliyyət göstərir. Azərbaycan SSRİ tərkibində olanda elmi fəaliyyətlərin, elm və texnikanın əlaqələndirilməsi, Azərbaycanda elm və onun aktual problemləri - 182 - habelə elmin ictimai-iqtisadi funksiyalarının tən- zimlənməsi SSRİ Nazirlər Kabinetinin Elm və Tex- nika Komitəsi tərəfindən həyata keçirilirdi. SSRİ EA isə ancaq elmi tədqiqatların daxili məzmunu ilə bağlı məsələləri əlaqələndirirdi. Azərbaycan müstə- qillik əldə edəndən sonra elmi texniki fəaliyyət sa- həsinin idarə olunması üçün Elm və Texnika Ko- mitəsi yaradıldı. Amma bu qurumun fəaliyyəti hələ kifayət qədər formalaşmamış ləğv edildi. Bundan sonra uzun müddət elmi idarəçilikdə bir boşluq özü- nü göstərdi. Nazirlər Kabinetinin şöbəsi təbii ki, belə bir geniş miqyaslı funksiyanın yerinə yetirə bilməzdi. Çıxış yolu kimi Elmlər Akademiyasının səlahiyyətləri genişləndirildi və AMEA-nın Nizam- naməsinə görə, bütün ölkə miqyasında elmi fəaliy- yətin əlaqələndirilməsi işi ona tapşırıldı. Lakin təbii ki, Akademiya elmi müəssisə olmaqla və əsas funk- siyası elmi fəaliyyət olduğuna görə, öz təbiətinə uy- ğun olmayan belə bir idarəçilik funksiyasını yerinə yetirə bilmədi. Hətta o bunu etmək istəsə də, bu məqsədlə Akademiyaya geniş çeşiddə ştat vahidləri və əlavə vəsait tələb olunur. Beləliklə, həm Təhsil Nazirliyi sistemində, həm sahə elmlərində, həm də Elmlər Akademiyasın- da təşkilatı islahat aparılmasına, daha doğrusu, onla- rın nisbi müstəqilliyini qalmaqla vahid mərkəzdə birləşdirilməsinə böyük ehtiyac vardır. M ü n d ə r i c a t Ön söz ................................................................ 3 Elm və onun təşkilati formaları ...................... 7 Elm və cəmiyyət ........................................................ 7 Elmi potensialın qorunub-saxlanması zərurəti .... 11 Fundamental və tətbiqi elmlər ............................... 22 Elm və praktika ....................................................... 31 AMEA və digər akademiyalar ................................ 38 Elmlər Akademiyası və Yazıçılar Birliyi .............. 48 Elm, ideologiya və dövlətçilik şüuru ............ 53 İ ctimai elmlərə iki fərqli münasibət ....................... 55 Elmə sosial sifariş ................................................... 72 Fəlsəfə və ictimai elmlər ......................................... 81 İ qtisadiyyat, elm və ideologiya ............................... 90 Humanitar sahə və humanitar elmlər ................. 106 Elm: insandan kainata və geriyə – insan rifahına ............................................................ 110 Elm: mənəvi və praktik meyarlar ......................... 113 Elm və təhsil ................................................. 115 Təhsil müəssisəsində elmi fəaliyyət...................... 116 Ali təhsildən sonrakı təhsil və gənclərin elmi ...... 132 tədqiqata cəlb olunması ........................................ 132 Elmi kadrların yetişdirilməsində təhsilin rolu ................................................................ 143 - 184 - Akademiya ilə universitetlərin fəaliyyəti ə laqələndirilməlidir .................................................... 154 Təhsil və elmin hüquqi tənzimlənməsi................. 162 Elmi səviyyənin dərəcələnməsi problemi ............. 171 Son söz əvəzi .................................................. 181 Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|