ŞƏMİl sadiQ Ədəbiyyatla
Yüklə 1,91 Mb. Pdf görüntüsü
|
17 Qəhrəman konsepsiyasını araşdırdığımız H.Cavi- din yaradıcılığında türkçülüyə böyük bir konsepsiya kimi baxılmışdır. Təsadüfi deyil ki, ideoloji ateizmin təsirində olan bir çox tənqidçilər və ədəbiyyatşünaslar Cavidi ateist adlandırsalar da, digər bir qisim tənqid- çilər və ədəbiyyatşünaslar birmənalı olaraq Cavidi panislamizmdə, pantürkistlikdə günahlandırmışlar. Qətiyyətlə deyə bilərik ki, qəhrəman konsepsiyasının əsasında ittihadçılıq, tərəqqi, bəşəri problemlər daya- nan şair daima şovinist ideyalardan uzaq, sadəcə mil- lətinə böyük sevgi bəsləyən, güclü milli duyğulara sa- hib olan bir şəxs idi. Göstərdiyimiz cəhətlər və müəllifin ideya-sənət- karlıq xüsusiyyətlərinin üzə çıxarılmasında qəhrəma- nın müstəsna rolu mövzumuzun müasir ədəbi-nəzəri fikir üçün nə qədər aktual olduğunu göstərir. “Hüseyn Cavid yaradıcılığında qəhrəman konsep- siyası” mövzusunda müzakirənizə təqdim olunan dissertasiya giriş, 4 fəsil, nəticə və ədəbiyyat siyahı- sından ibarətdir. Onu da nəzərinizə çatdırıram ki, bu iş Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunun Ədəbiyyat nəzəriyyəsi şöbəsində yerinə yetirilmişdir. Dissertasiya işinin girişində mövzunun elmi aktu- allığından, məqsəd və vəzifələrindən, elmi yeniliyin- dən, təhlil metodlarından və s. bəhs edilmişdir. İşin “XX əsrin əvvəllərində Azərbaycan ədəbiyya- tında romantizm cərəyanı və romantik qəhrəman” adlanan birinci fəslində Azərbaycan romantizminin inkişaf tarixindən, problemlərindən, özünəməxsus- luqlarından, həmin dövrün ictimai-siyasi şəraitindən, romantiklərin yaratdığı bədii qəhrəman tiplərindən 18 və onlarda ifadə olunan ideallarından, ideyalarından söz açılaraq qəhrəmanların təsnifatı prinsipləri müəy- yənləşdirilmişdir. Bunun davamı olaraq növbəti ya- rımbaşlıqda Cavid qəhrəmanlarının təsnifatı verilmiş- dir. XX əsr Azərbaycan romantizminin qəhrəman tip- lərini müxtəlif cür təsnif etmək olar: müxtəlif millət- ləri, təbəqələri, zamanları və məkanları təmsil edən, mücərrədliyi, mövhumiliyi və gerçəkliyi ilə fərqlənən qəhrəmanlar. Lakin biz dissertasiyamızda XX əsr Azərbaycan romantizminin banilərindən olan H.Ca- vidin romantik qəhrəman tiplərini aşağıdakı kimi təs- nif etməyi qərara aldıq: romantik qəhrəman ailə-məi- şət kontekstində (Səlma, Afət, Cəlal, Maral); romantik qəhrəman inqilab və müharibə kontekstində; (Knyaz, Azər, Topal Teymur, Şeyda, Arif, İblis, Səyavuş); ro- mantik qəhrəman dini-fəlsəfi kontekstdə (Şeyx Sənan, Peyğəmbər, Xəyyam). Dissertasiyanın növbəti fəsilləri bu təsnifat əsasında müəyyənləşdirilir. Dissertasiya işinin ikinci fəsli “H.Cavidin roman- tik qəhrəmanı ailə-məişət kontekstində” adlanır. “Şərq müdrikliyi və ana” adlanan birinci bölmədə Anaya dərin ehtiram və məhəbbətlə yanaşan H.Cavid dramaturgiyasının ilk romantik qəhrəmanı, “Ana” pyesindəki Səlma anadan və “Qadın”, “Öksüz Ən- vər”, “İlk bahar”, “Qız məktəbində”, “Çiçək sevgisi”, “Şərq qadını” kimi şeirlərində, “Azər” dastanındakı “Azad əsirlər”, “Vəhşi qadın”, “Səlmanın səsi” kimi parçalarda anaya olan dərin hörmətdən söhbət açıl- mışdır. 19 Cavid “Ana” pyesində ananı Şərq müdrikliyinin təmsilçisi kimi göstərməklə, Şərq, eyni zamanda türk mentalitetində qadının tutduğu uca yeri göstərir. Şərq müdrikliyinin əsasında Tanrı sifətlərini mə- nimsəyərək kamilləşmək, ilahi iradəyə uyğunlaşmaq başlıca yer tutduğu kimi, ananın da xarakter və dav- ranışında bu cəhət əsasdır. O, çox çətin bir məqamla – oğlunun qatilini bağışlamaq və ona sığınacaq ver- məklə sınağa çəkilsə də, ilahi iradədən uzaq düşmür. İkinci fəslin ikinci bölməsi “Qadın azadlığı proble- mi və qadın qəhrəmanlar” adlanır. Bu bölmədə H.Ca- vidin ailə-məişət mövzusunda yaratdığı “Maral”, “Uçurum” və “Afət” əsərləri tədqiqata cəlb edilmiş- dir. Şairin ailə və məişət mövzusunda yazılan “Ma- ral”, “Uçurum” və “Afət” faciələri öz məzmunları və daşıdıqları ideya yükü ilə bir-biriləri ilə üzvi surətdə bağlı olan bir silsilə təsiri bağışlayır, elə buna görə də bu əsərlər ardıcıl tədqiqata cəlb edilmiş, hər bir obra- za diqqət yetirilmişdir. Bədii qəhrəman ənənəsində onlardan başlanan yeniliklər və Qadın! Ey sevgili, şəfqətli mələk! Bu qədər səbrü-təhəmmül nə demək? O lətafət, o nəcabətlə sana Bu əsarət, bu həqarət nə rəva!? Sən nəsin?.. Kəndini bil, zəfi bıraq! Həp nəsibinmi sənin sillə-dayaq?! 20 – deyən Cavid romantizmində qadın azadlığı prob- leminin necə böyük önəm daşıdığı müəyyənləşdiril- mişdir. Elmi işimin üçüncü fəsli “H.Cavidin romantik qəhrəmanları inqilab və müharibə kontekstində” ad- lanır. “İnqilabın qəhrəmanların taleyi ilə açılan fəlsəfi mahiyyəti” adlı birinci bölmədə H.Cavidin inqilaba münasibəti araşdırılmışdır. Sovet dövründə H.Cavid yaradıcılığına, xüsusilə də inqilabi mövzuda yazdığı əsərlərinə obyektiv ger- çəklikdən kənar münasibət bəslənilmişdir. Bu qəbil- dən olan tənqidçiləri iki qrupa bölmək olar; birincisi, vəzifə hərisləri, “ölüm qədər zəhərli” həyatda yaşa- mağı üstün tutanlar, Cavidi proletar inqilabının ma- hiyyətini anlamamaqda günahlandıranlar, ikincisi isə H.Cavidi sevənlər, qorumaq üçün, yaşatmaq üçün sü- ni şəkildə Cavid yaradıcılığında Sovet ideologiyasını təbliğ edən, onu alqışlayan ünsürlər taparaq Cavidin də bu dövrün adamı olduğunu demək istəyənlər. Bu fəsildə Cavidin inqilab və müharibə kontekstində təq- dim etdiyi qəhrəmanlar ədəbiyyatşünaslıqda rastlaş- dığımız yanlış təhlillərlə polemikada tədqiq olunur. XX əsrin əvvəllərindəki istər dünyadakı, istər Ru- siyadakı, istərsə də Azərbaycandakı inqilabi proseslə- ri diqqətlə izləyən Cavid inqilab mövzusuna da biga- nə qalmamış, dahiyanə fikirlərini “Şeyda”, “Knyaz” pyesləri və “Azər” poeması ilə ortalığa qoymuşdur. Yüksək siyasi təfəkkürə malik Cavid yaratdığı heç bir əsərdə tələskənliyə yol verməmiş, xeyli düşünüb-da- şındıqdan sonra ortalığa çıxarmışdır. Apardığımız tədqiqat göstərir ki, sovet tənqidçilərinin söylədikləri Yüklə 1,91 Mb. Dostları ilə paylaş:
|