ŞƏMİl sadiQ Ədəbiyyatla
Yüklə 1,91 Mb. Pdf görüntüsü
|
21 “Cavid proletar inqilabının mahiyyətini anlamır” ki- mi fikirlər kökündən yanlışdır. Bu öz əksini istər xal- qın zəhmətkeş təbəqəsinin ağır güzəranını, acınacaqlı vəziyyətini görərək müasir və aktual mövzuda qələ- mə aldığı “Şeyda” faciəsində, istərsə də proletar inqi- labının qələbəsi nəticəsində bir sinif kimi əzilən, məhv olan “knyazlar” dünyasının faciəli həyatını əks etdirən “Knyaz” faciəsində daha qabarıq şəkildə gös- tərmişdir. H.Cavidin romantikasının özünəməxsusluqların- dan biri də onun bir mövzuya müxtəlif prizmalardan baxmasıdır. Ümumilikdə, inqilabi şair olmayan Cavid inqilabın təntənəsini alqışlasa da, məğlub olan sinfin də bəlalarını, problemlərini göstərməyi özünə borc bi- lərək “Knyaz” faciəsini yaratmışdır. Üçüncü fəslin ikinci bölməsi “Müharibə; ideologi- ya və tarixi şəxsiyyət” adlanır. Bu bölmədə bəşəriyyə- tin ən böyük faciəsi olan müharibəyə Cavidin müna- sibəti, ideoloji görüşləri təhlil edilmişdir. Dramaturq müharibə problemini, əsasən, “İblis”, “Topal Teymur”, “Səyavuş”, “İblisin intiqamı” dram və faciələrində qaldırmaqla yanaşı, “Xəyyam”, “Pey- ğəmbər” dramları, “Azər” poeması və digər irili-xır- dalı əsərlərində də bu mövzuya toxunmuşdur. Dövr, tarix baxımından bu mövzu Cavidin əsərlərində uzun bir müddəti əhatə edir. Dahi sənətkar bu mövzuya daxil etdiyi bütün əsərlərində müharibələri bəşəriyyə- tin fəlakətləri kimi qiymətləndirmiş, ona şər qüvvələ- rin törətdiyi bir faciə kimi baxmışdır. Bəşəriyyəti heç- liyə sürükləyən bu problemi aradan götürmək üçün bütün insanların və böyük tarixi şəxsiyyətlərin şərdən 22 uzaqlaşıb, xeyir ətrafında, sülhsevər insanların huma- nizm cəbhəsində birləşməsini vacib bilmişdir. Dünyanın həmişə ikilikdən – xeyirlə şərin mübari- zəsindən ziyan gördüyünü anlayan şairin düşüncələri bu gün siyasətdə “ikili standart” deyilən bir terminlə ifadə olunur. Cavidşünas Əjdər İsmayılovun təbirincə desək, necə ki, planetimizdə hərb allahları, həyata və insan səadətinə zəhər qatan ölüm mələkləri yaşayır, Cavidin demonik poeziyası öz estetik təsirində qalır, ideya kəsərliliyi ilə hər zaman mübarizənin ön cəbhə- sində dayanmış olur. Elə buna görə də adı çəkilən əsərlərdə Cavidin qəhrəman konsepsiyasını XX əsrin qlobal hadisələri işığında tədqiq etməyə çalışmışıq. Dissertasiyanın dördüncü fəsli “H.Cavidin dini- fəlsəfi baxışları və romantik qəhrəmanı” adlanır. Bu fəsildə “Şeyx Sənan”, “Peyğəmbər” və “Xəyyam” pyesləri tədqiqata cəlb edilmişdir. Adı çəkilən əsərlər- də dramaturqun qarşıya qoyduğu məqsəd haqqa-hə- qiqətə qovuşmaq yollarını arayıb axtarmaq və bunun geniş həcmdə bədii həllini vermək olmuşdur. Şeyx Sənan da, Peyğəmbər də, Xəyyam da – hər üçü haqq- həqiqət yolunda müxtəlif təsəvvürləri olduğu kimi, ona qovuşmaq yolları da müxtəlifdir. Ömürboyu həqiqət axtarışında olan dahi şair Ca- vid tiranı göydə yox, yerdə axtarıb. Lakin şairin yara- dıcılığını tədqiq edən bəzi alimlər nədənsə Cavidi Al- lahsız, ateist bir insan kimi qələmə verməyə çalışıb və onun ideyalarından çıxış edərək yerdəki bəlaların sə- bəbkarının göylərdə olduğunu sübut etməyə çalışırdı- lar, lakin Cavid yaradıcılığını tədqiq edəndən sonra 23 görürük ki, Cavid heç vaxt Allahsız, dinsiz olmayıb, sadəcə olaraq o, Şübhədir hər həqiqətin anası, Şübhədir əhli-hikmətin babası – deyərək haqqa gedən yolun şübhədən keçdiyinə inanan bir insan idi. Bəzən bu fəlakətlərdən, dəhşət- lərdən, vəhşətlərdən usanıb yaradana da qarşı üsyan- çı bir mövqedə dururdu. Bizim fikrimizcə, bu da müdrikliyə doğru gedən yolun başlanğıcında hər bir bəşər övladının keçirə biləcəyi psixoloji haldır. H.Cavid özü müdrikləşdikcə, inkişaf etdikcə, hə- qiqətə yaxınlaşdıqca onun yaratdığı qəhrəman tipləri də dəyişir, sanki haqqa doğru gedən pillələri bir-bir keçir. Daima bəşəri və əbədi ideyaları diqqət mərkə- zində saxlayan filosof-şairin bütün yaradıcılığı böyük bir fəlsəfi konsepsiya təşkil edir, desək, yanılmarıq. Fəlsəfi ideyalarını, əsasən, “Şeyx Sənan”, “İblis”, “Peyğəmbər” və “Xəyyam” kimi əsərlərində təqdim edən şair bütün yaradıcılığı boyu bir hədəfə vuraraq bəşər övladını bir Allaha, vahid dinə qulluq etməyə, şərin yaranmasına və böyüməsinə xidmət edən nəfsi boğaraq kamilləşməyə çağırır. H.Cavid bu idealına həmişə sadiq qalmış Peyğəmbərin dili ilə bir cür Bən məhəbbət əsiriyim.. hər an, Hər zaman özlərim bir öylə cihan Ki, bütün kainatı eşq olsun. Könül uçduqca etila bulsun. Qandan əsla görülməsin də əsər, 24 Saçsın al qönçələr şəfəqli səhər. Şeyx Sənanın dili ilə isə Həqiqət istərəm, yalnız həqiqət, Yetər artıq şəriət, ya təriqət. – deyə bir başqa cür ifadə etmişdir. Dahi mütəfəkkirin yuxarıda adı çəkilən əsərlərini davam etdirdiyi ənənələr və müasirlik mövqeyindən təhlil etmiş, qəhrəman konsepsiyasındakı başlıca prinsipləri müəyyənləşdirərək sistemləşdirməyə ça- lışmışıq. H.Cavid yaradıcılığını mümkün qədər obyektiv şəkildə araşdırdıqdan sonra deyə bilərik ki, ideya, mövzu və sənətkarlıq keyfiyyətləri baxımından Azər- baycan və eləcə də dünya ədəbiyyatının zənginləşmə- sində mühüm rol oynayan romantizmin böyük ustadı Cavidin yaradıcılığı fikir, ideya, məzmun, vəzn, fəlsə- fə, söz, qəlb və ən əsası romantizm araşdırıcıları üçün daima cəzbedici tədqiqat obyekti olaraq qalacaqdır. Yüklə 1,91 Mb. Dostları ilə paylaş:
|