General Əli ağa Şıxlinski və silahdaşları
364
və polyak dillərini mükəmməl bilirdi. Respublika Mərkəzi
Dövlət Arxivində saxlanan bir sənəd Müsavat dövlətinin İtaliya-
dakı nümayəndəsinin Müsavat ordusuna geyim və təchizat
əşyaları almaq üçün hərbi nazirliklə danışıqları barəsində teleq-
ram bunu təsdiq edir.
2 dekabr 1919-cu il
Özünün sərəncamında olmadığından İtaliyanın hərbi nazirliyi pal-
tar və silah verə bilmir. O avtomobillər, aeroplanlar, projektorlar,
dizliklər, mələfələr və adyallar verir. Geyim əşyaları göndərilməsi Gellə
tapşırılıb. İlk partiya dekabrın axırlarında Batuma gələcək. Keyfiyyətli
köhnə paltar tapmaq mümkün deyil. Əgər qiyməti əl versə, bu əşyaların
əvəzinə parça almaq barəsində fikirləşərəm. Parçanın bizdəki qiymətini
bildirməyinizi xahiş edirəm.
General İbrahim ağa Usubov
– Əmim çox zarafatcıl idi, – deyən Gövhər xanım söhbətini
davam etdirir. – Bir dəfə süfrə başında olan bir əhvalat yadıma
düşdü. İbrahim əmim köksünü ötürüb:
– Of, – dedi, – balalarım, kaş hər şeydə: ağılda, kamalda, şöh-
rətdə özümə oxşasınlar. Amma bircə şeydə mənə yox, dayılarına
oxşasalar yaxşıdı.
Həyat yoldaşı – bibim tez üstünə düşdü.
– De görüm, o nədi elə?
Əmim bığaltı gülümsünüb:
– Boyumu deyirəm, – dedi, – bircə boy-buxundan kəm-kəsrim
var.
Əmim orta boylu idi. Ona işarə vururdu.
Əlağa Şıxlinski də buna zarafatla cavab verdi.
– Eybi yoxdu, – dedi, – İbrahim, qəm eləmə, o da igidə bir
yara şıqdır.
– Gövhər xanım, general əminizin son taleyi necə olub?
Şəmistan Nəzirli
365
– İyirminci ilin aprelində XI Ordu gəldi. Əli ağa Şıxlinski, İb-
rahim ağa Vəkilov, Səməd bəy Mehmandarov, Firidun bəy
Vəzirov, əmim və bütün azərbaycanlı hərbçilərə, generallara ilk
günlər toxunmadılar. Xüsusi əmr verdilər ki, poqonlarınızı çıxa-
rın, indi Qızıl Orduda xidmət edəcəksiniz. Onlar da dinib-danış-
madılar. Dedilər, təki xalqa toxunmasınlar, biz də xalqa xidmət
edərik. Səhv etmirəmsə, hətta, onlara əmək haqqı da təyin etmiş-
dilər. Əmimə vəsiqə də vermişdilər ki, o, diviziya komandiri
kimi xidmət edir. Yadımdadır, iyul ayının ilk günləri idi. Evi miz-
də Qazaxdan gələn qonaq da vardı. Əli ağa əmim, İbrahim da-
yım da (general İbrahim ağa Vəkilov – Ş.N.) bizə gəlmişdi. Hamı
kəndi, qohumları, uşaqlıq dostlarını soruşur, deyib-gülür dülər.
O vaxt bütün hərbçilər indiki İstiqlal küçəsindəki beş nömrəli
evdə yaşayırdılar. Gecə on ikiyə işləyəndə hər kəs öz evinə getdi.
Yenicə yatmağa hazırlaşırdıq ki, küçədə bir yük maşını dayandı.
Maşından tökülən əsgərlər qaça-qaça bloklara doldular. Tüfəng-
lərin qundağı ilə qapıları döyüb içəri soxuldular. Əsgərlər içəri
girən kimi əmimi əhatəyə aldılar. Mən əmimə tərəf atılıb zorla
əlindən yapışıb ağladım. Əsgərlər ev əşyalarını siyahıya aldılar.
Əmimin orden-medallarını və özünü də apardılar. O gecə azər-
baycanlı generalları – Əli ağa Şıxlinskini, Səməd bəy Mehman-
darovu, Murad Gəray bəy Tlexası, Firidun bəy Vəzirovu, gene-
ral-qubernator Nərimanbəyovu, polkovnik Rüstəm ağa Şıxlins-
kini, kapitan Bahadır bəy Vəkilovu, əmim İbrahim ağa Usubovu
– hamısını yük maşınına doldurub apardılar. Dallarınca çox
gedib-gəldik, bir xəbər öyrənə bilmədik. Onları həbs etdirən İlya
adlı hərbçi idi. O, yarı erməni, yarı yəhudi idi. Əmimi, on iki
azərbaycanlı generalı və zabiti 1920-ci il iyunun on altısında
gecə ilə Nargin adasına aparıb orada güllələyiblər. Çox get-
gəldən sonra əmim arvadı Gövhər bibimə əl boyda kağız verdilər
ki, onları səhvən güllələyiblər. Şura hökuməti ailənizdən üzr
istəyir.
Əli ağa Şıxlinski və Səməd bəy Mehmandarov isə ayrı kame-
rada olublar. Xoşbəxtlikdən, onların Nəriman Nərimanova
General Əli ağa Şıxlinski və silahdaşları
366
göndərdikləri məktub çatıb və onlar xilas olublar. Orduya soxu-
lan terrorçu-daşnaklardan ehtiyat edən Nərimanov ona görə də
1920-ci il avqustun 1-də Əli ağa Şıxlinskini və Səməd bəy Meh-
mandarovu Moskvaya göndərdi.
General İbrahim ağa Usubovdan çox az nişanə qalıb. Bir neçə
şəkil, bir də qızı – Azərbaycan Dövlət Konservatoriyasının müəl-
limi, Əməkdar incəsənət xadimi, professor Nigar xanım Usubo-
va… Mübarizələrdə keçən ömrün anları indi saralıb-soldurdu-
ğunu çox az şəkil və sənədlərlə yaşayır. General-mayor İbrahim
ağa Usubovun qızı Nigar xanım atasından fəxrlə söhbət açır:
– Əli ağa əmim deyirdi ki, atan İbrahimin hərbçi istedadı Bi-
rinci Dünya müharibəsi dövründə özünü parlaq şəkildə göstərdi.
Döyüş zamanı çevikliyi, piyada qoşunlardan məharətlə istifadə
etməsi, xüsusilə əsgərlərlə səmimi rəftarı İbrahimi rus ordusun-
da mahir bir sərkərdə kimi tanıtdı. Əli ağa əmim bir də danışırdı
ki, M.V.Frunze atanı yaxşı bir insan kimi tanıyırdı. Birinci Dünya
müharibəsindəki fəaliyyətini, hərbi sənətkarlığını çox yüksək
qiymətləndirirdi.
Mən Xarkovda anadan olmuşam. Uşaq olsam da, bəzi əhva-
lat ları yaxşı xatırlayıram. Yadımdadır, nə münasibətləsə evi-
mizdə qonaqlıq vardı, məclisdə yüksək rütbəli zabitlərlə yanaşı
sıravi əsgərlər də iştirak edirdi. Əsgərlərdən biri atam haqqında
dedi: – Baxmayaraq ki, o, rus deyil, azərbaycanlıdır, ancaq bizim
üçün doğma atadan da yaxındır.
Atam həqiqətən də əsgərlərlə zabit arasında sərt sədd çək mə-
yən adam idi. Əsgərin bütün hüquqlarını əlindən alan zabitlərlə
o, heç vaxt razılaşmazdı. Məhz bu keyfiyyətlərinə görə onu
əsgərlər ata kimi sevir, hörmət edirdilər.
…Faris baba ilə görüşlərimin birində gördüm ki, o, lüğətlə bir
Azərbaycan yazıçısının romanını oxuyur.
– Faris baba, – dedim, – indən belə dil öyrənmək gec deyilmi?
– Öyrənirəm ki, İbrahim əmim kimi dünənə sabah deməyim.
– O nə deməkdir?