SəRBƏst iŞ Tələbə

Danışıq üslubu. Bu üslubda danışan öz fikrini ifadə etmək üçün yalnız söz, ifadə və cümlələrdən deyil, həm də köməkçi vasitələrdən mimika, əl-qol hərəkəti, intonasiya, fasilə və.s-dən istifadə edir. Burada xalq danışıq dilinin ünsürləri, leksik-qrammatik xüsusiyyətləri, ifadə tərzi üstünlük təşkil edir. Danışıq üslubu sadə, anlaşıqlı olmalıdır. Bu üslub ədəbi dilimizə XX əsrin əvvəllərində daxil olmuşdur. Buna C.Məmmədquluzadənin və Ə.Haqverdiyevin hekayələri, M.Ə.Sabirin satirik şeirləri nümunə ola bilər. C.Məmmədquluzadənin “Poçt qutusu” hekayəsi canlı danışıq üslubunun ən yaxşı nümunəsidir. Hekayədən nümunə üçün bir parçaya diqqət yetirək:
Xan üzünü tutdu qonağa:

• 
  Novruzəli, poçtxananı tanıyırsan?
  

Novruzəli cavab verdi:

• 
  Ay xan, mən kətdi adamam, mən nə bilirəm poçtxana nədi?
  
• 
  Cox əcəb nəçərnik divanxanasını ki, tanıyırsan?
  
• 
  Bəli, xan, başına dönüm, tanıyıram, niyə tanımıram. Keçən həftə mən elə gəlmişdim nəcərniyin yanına şikayətə. Xan, and olsun sənin başına, bizi katda cox incidir. Əslinə baxsan bizim bu katdamız özgə tayfadandı. Odu ki, bizi görməyə gözü yoxdur. Keçən həftə mənim iki buzovum itimişdi getdim
  

Kitab üslubu. Bu üsluba kütləvi üslub da deyilir. Kitab üslubunda yazılmış əsərlər ədəbiyyat, elm, texnika, mədəniyyət, siyasət, ticarət, təsərrüfat və.s sahələri əhatə edir. Burada müəlliflə oxucu arasında əlaqə birbaşa yox, dolayı, kitabla yaranır. Ona görə də bu üslubda yazılmış əsərlərdə fikrin yığcam, dəqiq və düzgün ifadə olunması əsas şərtdir.
Rəsmi ünsiyyət şəraitində kitab üslubu yazılı nitqdə monoloq şəklində istifadə edilir. Kitab nitqi əvvəlcədən düşünülmüş nitqdir, ədəbi dilin normasına uyğunlaşdırılır. Ona görə də kitab üslubu kodlaşdırılmış nitqin xüsusiyyətlərini əks etdirir, yəni ədəbi dilin qaydalarına tabe edilir.
Ədəbi danışıq üslubu. Ədəbi danışıq üslubunun tərkibinə məruzə, mühazirə, çıxış, müsahibə, söhbət daxildir. Bunlar həm məzmun və forma, həm də üslub çalarına görə bir-birindən fərqlənir. Bu üslubu rəsmi ədəbi danışıq üslubu və qeyri rəsmi ədəbi danışıq üslubu kimi mikroüsluba bölmək olar. Rəsmi ədəbi danışıq üslubunun tərkibində bir neçə üslub variantı var: mühazirə üslubu, məruzə üslubu, çıxış üslubu, televiziya üslubu, radio üslubu. Qeyri rəsmi danışıq üslubuna ailə-məişət danışıq üslubu və ictimai-kütləvi danışıq üslubu daxildir.
Danışıq üslubu ailə-məişət, yəni qeyri-rəsmi ünsiyyət sahəsində dialoqun şifahi formasından istifadə edir. Danışıq nitqi kitab nitqindən fərqli olaraq əvvəlcədən hazırlanmır. O danışıq prosesində öz-özünə əmələ gəlir. Ona görə də onda tez-tez təkrar, fasilə, ədəbi dil normasından kənara çıxma olur.
Danışıq üslubu dilin əsas funksiyasını – ünsiyyət funksiyasını yerinə yetirir. Danışıq nitqində məqsəd məlumat vermək, həm də təsir göstərməkdir. Bu iki istiqamətlilik danışıq nitqinə yeni keyfiyyətlər verir. 1. ekspressivlik və emosionallıq 2. əyanilik və obrazlılıq 3. sinonim zənginlik 4. təsvir vasitələrindən istifadə
Danışıq – məişət leksikası və ekspressiv məna çalarına görə müxtəlifdir: 1. familyar sözlər. (dadaş, bacıoğlu, əmioğlu, əmidostu, xalaoğlu və.s) 2. ekspressiv – qiymətverici söz və ifadələr (sısqa, düdəmə, boşboğaz, key, qanmaz, tülkü və.s) 3. vulqar, kobud səciyyəli söz və ifadələr (xoruzlanmaq, anqırmaq, qırıldamaq, böyürmək, dürtülmək və.s) 4. loru söz və ifadələr (ötürmək, əkilmək, hürkmək, sürünmək, qaşqabaq tökmək).
Bu üslubda söhbətin gedişi və tətbiq olunma yeri müxtəlifdir. a) ailə söhbəti b) intim söhbət v) dost-tanış arasındakı söhbət q) kollektiv arasındakı söhbət və.s.