SeyġDAĞa onullahġ
Yüklə 1,6 Mb. Pdf görüntüsü
|
64 3. XV əsrin ikinci yarısında nisbətən hərbi toqquĢmaların az olması Təbrizin iqtisadi həyatının inkiĢafına imkan yaratdı. Nəticədə sənətkarlıq və ticarət də rövnəq tapdı. 1474-cü ildə Təbrizdə olmuĢ Kontarini yazır ki, Təbrizdə ərzaq malları çoxdur, lakin həddən artıq bahadır. Çoxlu bazar vardır. Hələbə xeyli miqdarda ipək və hər cür mal aparan karvanların keçid yoludur [147]. Barbaro da Təbriz bazarında satılan bir sıra əmtəələrin qiymətini qeyd etmiĢdir [148]. Kontarini ġamaxı ilə Təbrizi müqayisə edərək yazır ki, ġamaxı Təbriz kimi böyük Ģəhər deyildir, lakin hər cəhətdən ondan yaxĢıdır, burada hər cür ərzaq malları boldur [149]. 1340-cı ildə ġamaxı qəsəbə olduğu və bütün ġirvanın illik gəliri 11,3 tümən olduğu halda, Təbrizdən ildə 87,5 tümən, yəni ġirvanın illik gəlirindən 8 dəfə çox gəlir əldə edilirdi. XV əsrin ikinci yarısında Rusiya ilə Azərbaycan arasında ticarət münasibətlərinin geniĢlənməsi, Avropa tacirlərinin Rusiya yolu ilə, HəĢtərxan -Dərbənd - Bakı vasitəsilə ġamaxı ilə ticarət əlaqəsinə giriĢməsi bu Ģəhərin iqtisadi tərəqqisinə səbəb olmuĢdu. Əlbəttə, bu məsələdə ġirvan ipəyinin rolu nəzərdən qaçırıla bilməz. Bu səbəblərə görə XV əsrin ikinci yarısında ġamaxı Ģəhəri Təbrizə nisbətən iqtisadi cəhətdən irəlidə gedirdi. Yuxarıda qeyd edilənlərdən belə bir nəticəyə gəlmək olar ki, XIV əsrin 10-30-cu illərində Təbriz, XIV əsrin sonu - XV əsrin əvvəllərində Sultaniyyə, XV əsrin ikinci yarısında ġamaxı ticarət sahəsində birinci dərəcəli rol oynamıĢdır. Sultan Yaqubun ölümü ilə (1490) feodal ara müharibələri kəskinləĢdi. Nəticədə Azərbaycanda 10 il ərzində 8 hökmdar dəyiĢdi. Bu müharibələrin əsas mərkəzi Təbriz Ģəhəri idi. Müharibələr nəticəsində əhali var-yoxdan çıxmıĢdı. 1488, 1489-90-cı illərdə. Təbrizdə iki dəfə vəba xəstəliyi yayılmıĢ, nəticədə xeyli adam tələf olmuĢdu [150]. Yəhya Qəzvini Ağqoyunlu hökmdarı Əlvənd Mirzənin hakimiyyəti dövründə (1497-1501) Azərbaycanda zülmün və vəba xəstəliyinin nəticəsində xeyli adamın ölməsi, əhalinin yoxsullaĢması, bir hissəsinin isə vətənini tərk etmək məcburiyyətində qalması haqqında məlumat vermiĢdir [151]. Yuxarıda qeyd etdiklərimizi yekunlaĢdıraraq belə bir nəticəyə gəlmək mümkündür: XII əsrin sonu - XIII əsrin əvvəlləri Təbriz üçün iqtisadi inkiĢaf mərhələsi olduğu halda, XIII əsrin 30-50-ci illəri tam tənəzzül, 60-90-cı illəri isə nisbətən canlanma dövrü olmuĢdur. XIII əsrin sonu - XIV əsrin əvvəlləri Təbrizin iqtisadi həyatında çiçəklənmə dövrü hesab oluna bilər. XIV əsrin 30- cu illərində Elxanilər dövlətinin tənəzzülü, feodal ara müharibələrinin kəskinləĢməsi nəticəsində Ģəhərin iqtisadi, təsərrüfat həyatı tam tənəzzülə uğrayır, hətta XV əsrin sonuna qədər belə Təbriz XIV əsrin birinci rübündə olan səviyyəyə yüksələ bilmir. XV əsrdə Təbrizin iqtisadi həyatında nisbətən canlanma əmələ gəlirsə də, əsrin sonlarında Ģəhər tənəzzüd dövrü keçirir. 65 ġəhərin ictimai tarixi Təbrizin əhalisi. Təbriz Ģəhərinin əhalisinin miqdarı haqqında dəqiq məlumat yoxdur. Orta əsrlərin siyahıyaalma dəftərləri hələlik bizə rast gəlməmiĢdir. Buna görə də biz ilk mənbələrə və xarici müəlliflərin verdikləri məlumata əsaslanaraq əhalinin miqdarını təqribən də olsa müəyyənləĢdirməyə çalıĢacağıq. XI əsrin ortalarına qədər Təbrizii xeyli əhalisi olmuĢdur. Qətran Təbrizi də bunu təsdiq edir [152]. 1042-ci il zəlzələsi nəticəsində təxminən 40- 50 min nəfər tələf olmuĢdur. Bu rəqəm bir qədər ĢiĢirdilsə də, mübaliğəsiz demək olar ki, həmin dövrdə Təbrizdə 100 min nəfərə qədər əhali olmuĢdur. Təbriz ġəmsəddin Eldənizin (1136-1174) hakimiyyəti dövründə paytaxt olduqdan sonra, Ģübhəsiz, əhalisi də çoxalmıĢdı. Akad. Z. M. Bünyadov bu dövrdə Təbrizin adını əhalisi 100 mindən artıq olan Ģəhərlər sırasında çəkmiĢdir [153]. Bu məsələni XIII əsrin əvvəllərində yazılmıĢ «Əcayib əd- dünya» əsərinin müəllifi də qeyd etmiĢdir. O yazır: «Bu vaxt Təbriz çox böyük Ģöhrətə malik Ģəhərə çevrilir, oraya xeyli əhali toplaĢır» [154]. Əlbəttə, Təbrizin paytaxt olması, ticarət karvan yolu üzərində yerləĢməsi, sənətkarlıq və ticarət mərkəzinə çevrilməsi və gözəl təbii Ģəraiti orada əhalinin miqdarının artmasına səbəb olmuĢdur. Lakin XIII əsrin əvvəllərində Cəlaləddin XarəzmĢah dövründə Təbriz əhalisi xeyli azalır. 1265-ci ildə Təbriz Abaqa xan dövrü paytaxt olduqdan sonra Ģəhərin əhalisi tədriclə artmağa baĢlamıĢdı. Arqun isə Təbrizin qərbində yerləĢən «ġəm» və ya «ġənb» adlı yerdə «Arquniyyə» adlanan Ģəhər saldırır, RəĢidəddin həmin dövrdə Təbrizi əhali çoxluğu cəhətdən Misirə, Arquniyyəni isə Qahirəyə bənzətmiĢdi [«155]. H. 671 (1272-1273)-ci ildə Təbrizdə baĢ verən zəlzələ nəticəsində xeyli bina dağılmıĢ, [156] çoxlu adam həlak olmuĢdu. Çox keçmədən Ģəhər yenidən abadlaĢır və əhalinin sayı artır. 1294-cü ildə RəĢidəddin Təbrizi əhalisi çox olan Ģəhər, Vəssaf isə «Kiçik Misir» adlandırmıĢdır [157]. Həmin dövrdə Təbriz qalasının əhatəsi 6 min addım idi. Qazan xan əhalinin çoxalmasını nəzərə alaraq onu 24 kilometrə çatdırdı. Qazan xan Təbrizə hasar çəkdirənə qədər neçə min ev Ģəhərin hasarı xaricində yerləĢirdi. Bu da orada əhalinin nə dərəcədə çoxaldığını göstərir. Qazan xan dövründə Ģəhərin sahəsi Həmdullah Qəzviniyə görə 4 dəfə, Vəssafa görə 54 min addım (4,5 fərsəng), yəni 9 dəfə artdı. Təbriz əhatəsinin 6 min addım (6 km) olub, oranın əhalisinin sayını 60 min nəfər nəzərə alsaq, bu hesabla Qazan xan dövründə onun sahəsinin 9 dəfə böyüdüyünü və 550-600 min nəfər yaĢadığını ehtimal etmək olar. Təbrizin hasarı daxilində RəĢidəddin tərəfindən saldırılmıĢ Rəb-i RəĢididə 30 min ev var idi [158]. Hər evdə orta hesabla 3 nəfərin yaĢadığını nəzərə alsaq, orada təqribən 90 min nəfər əhali yaĢadığını ehtimal etmək olar. ġam Qazan da Ģəhərcik idi. Orada da müəyyən qədər əhali yaĢayırdı. Bütün bunlar XIV əsrin Yüklə 1,6 Mb. Dostları ilə paylaş:
|