SeyġDAĞa onullahġ
Yüklə 1,6 Mb. Pdf görüntüsü
|
135 Təbriz Osmanlı iĢğalı altında olduğu vaxtda Van hakimi Osman paĢa xassə tacirlərdən birini öldürtdürür və mallarını qarət etdirir [364]. 1612-ci ildə Səfəvi və Osmanlı dövlətləri arasında bağlanılmıĢ sülh saziĢi, I ġah Abbasın islahatları, dağıdılmıĢ təsərrüfatı bərpa etmək və ticarət karvan yollarını qaydaya salmaq üçün yollarda karvansaralar tikdirilməsi iqtisadi inkiĢafa səbəb oldu. Xüsusilə vergi və mükəlləfiyyətlər qaydaya düĢdü. I ġah Abbas Osmanlı - Səfəvi müharibələri dövründə xeyli ziyan görmüĢ Təbriz əhalisini vergi və mükəlləfiyyətlərdən azad etməklə təsərrüfatın bərpasına imkan yaratdı. 1611-ci il oktyabrın 19-da XosrovĢah vuruĢmasında məğlub olmuĢ Osmanlı qoĢunu Təbrizdən geri çəkildikdən sonra Ģəhər ətrafına köçürülmüĢ əhali yenidən evinə qayıtdı. Həmin ildə I ġah Abbas Təbriz əhalisini iki il müddətinə malü-cəhat və divan vergilərindən azad etdi [365]. 1618-ci ildə yenə osmanlıların Təbrizə yaxınlaĢması ilə əlaqədar olaraq Ģəhər əhalisi digər yerlərə köçürülür. Osmanlılar Təbrizi tərk etdikdən sonra ġah Abbasın əmrilə Azərbaycan bəylərbəyi və Təbrizin hakimi Qarçıqay xan Ģəhər əhalisinə dəymiĢ ziyanı yüksək divan hesabına ödəyirlər [366]. 1615-ci ildə I ġah Abbasın əmrilə hər il bir ay ərzində (ramazan ayında) məmaliki-məhrusədə olan Ģiələr, o cümlədən Təbriz əhalisi malü-xərac vergisindən azad edilirlər. Bundan əlavə, həmin ildə darucəgi və dövlət hesabına alınan ehdas vergisi [367] ləğv olunur [368]. Bu tədbirlər Təbrizin iqtisadi dirçəliĢi üçün müəyyən dərəcədə zəmin yaratdı. Digər tərəfdən, Avropa ölkələri ilə, birinci növbədə Rusiya ilə iqtisadi əlaqələr geniĢləndi. Karvan yollarında ticarət karvanlarının təhlükəsiz hərəkət etməsi üçün müəyyən tədbirlər görüldü. Yollarda tacir malı qarət edildikdə tapılıb sahibinə qaytarılmalı, əks halda hadisə baĢ verdiyi yerin hakimi onun əvəzini ödəməli idi [369]. Ġsgəndər MünĢi yazır ki, bu tədbir nəticəsində yollarda təhlükəsizlik yarandı. Dünyanın müxtəlif ölkələrindən Səfəvilərin hökmranlıq etdiyi əraziyə («məmaliki məhrusə») tacirlərin gəliĢ-gediĢi baĢlandı [370]. Bu tədbirlərdən sonra Tavernye yollarda təhlükəsizlikdən bəhs edərək yazırdı ki, ticarət mallarını açıb baxmadan hər dəvə yükü üçün 10 abbası alınırdı. Ölkənin müxtəlif yollarında müəyyən fərq ilə toplanmıĢ bu vəsait yolların mühafizəsinə sərf olunurdu [371]. I ġah Abbas ölkənin iqtisadiyyatında mühüm amil olan ticarətin, xüsusilə xarici ticarətin inkiĢafına diqqət yetirirdi. Ölkənin xarici ticarətinin ispanların əlində olmasını istəməyən I ġah Abbas Ġngiltərə tacirlərini Ġranla ticarətə cəlb edirdi. Məhz rəqabət nəticəsində I ġah Abbas ölkənin daxili mallarını, xüsusilə ipəyi baha qiymətə satdırırdı. Bu dövrdə Səfəvi dövlət xəzinəsinin əsas gəlirini ticarət təĢkil edirdi. Məhz buna görə də I ġah Abbasın islahatının ilk və əsas məqsədi dövlət xəzinəsini doldurmaq, iri tacir və feodalların mənafeyini müdafiə etməkdən ibarət idi. 136 I ġah Abbasın islahatlarının Ġran və Azərbaycan Ģəhərlərinin iqtisadi inkiĢafına xeyli təsiri oldu. Lakin bu təsiri bütün Ģəhərlər üçün eyni səviyyədə götürmək düzgün olmazdı. Bu islahat Səfəvi - Osmanlı müharibələrindən ziyan görməmiĢ Ġran Ģəhərləri, o cümlədən Ġsfahan, KaĢan, Yəzd, Qum, Kirmanda iqtisadi inkiĢaf üçün daha artıq zəmin yaratdığı halda, Osmanlı -Səfəvi müharibələrindən dəhĢətli surətdə ziyan görmüĢ, dağılmıĢ və bir müddət Osmanlı iĢğalı altında qalmıĢ Azərbaycan Ģəhərləri, xüsusilə Təbrizin yalnız bərpasına kömək etmiĢdir. Qeyd olunan amilləri nəzərə almayan bəzi tədqiqatçılar, o cümlədən A. D. Mikluxo-Maklay və Ə. Ə. Rəhmani Ġran Ģəhərlərinə nisbətən Azərbaycan Ģəhərləri, o cümlədən Təbrizin iqtisadi baxımdan geri qaldığını bildirərək bunu I ġah Abbasın Azərbaycan Səfəvi dövlətini iranlılaĢdırma siyasəti ilə bağlayırlar [372]. Hər iki müəllif bu dövrdə Azərbaycan Ģəhərlərinin iqtisadi cəhətdən geri qalmasının səbəbini - I ġah Abbasın Azərbaycan hesabına Ġran Ģəhərlərinin iqtisadi həyatını inkiĢaf etdirməyində görürlər. Onlar həm də bu məsələni Ġranın bəzi Ģəhərlərində vergilərin azaldılması və ya bağıĢlanması ilə izah edirlər. Lakin əslində yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, Ġran Ģəhərləri Səfəvi - Osmanlı müharibələrinin törətdiyi dağıntılara Azərbaycan Ģəhərləri qədər məruz qalmamıĢdır. Təbrizin iqtisadi yüksəliĢi və sənətkarlıq-ticarət mərkəzi kimi Yaxın və Orta ġərqdə mühüm rol oynaması XVII əsrin ortalarına təsadüf edir. Artıq XVII əsrin ortalarından Təbriz Azərbaycan və Ġran Ģəhərləri arasında ən mühüm sənətkarlıq və ticarət mərkəzinə çevrilmiĢdi. Yuxarıda qeyd etdiklərimizdən aydın olur ki, XVI əsrin sonu və XVII əsrin 10-30-cu illərində Təbrizdə daxili və xarici ticarət o qədər də inkiĢaf etməmiĢdi. 1617-ci ildə Ġranda olmuĢ Ġspaniya səfiri Qarsiya də Silva yazırdı ki, «bir vaxtlar gözəl və yaxĢı Ģəhər olan Təbriz indi xarabalığa çevrilmiĢdir» [373]. 1618-ci ildə Osmanlı ordusu yenidən Təbrizə hücum edir. Bu zaman Ģəhər tamamilə boĢalmıĢdı. Sipəhsalar Qarçıqay xan Ģəhər əhalisini digər yerlərə köçürmüĢdü. Osmanlı ordusu beĢ gündən artıq Ģəhərdə qala bilmir. 1635-ci ildə IV Sultan Muradın qoĢunu yenidən Təbriz Ģəhərini dağıdır. 1640- cı ildə Təbrizdə zəlzələ nəticəsində xeyli adam ölür. Zəlzələdən dağılmıĢ təsərrüfatı bərpa etmək üçün ġah Səfi Təbriz əhalisini üç il müddətinə vergilərdən azad edir [374]. 1629-cu ildə ġah Səfi Gilan ipəyi üzərindəki inhisarı ləğv edir [375]. Həmin ildə əhalinin öhdəsində qalmıĢ vergilərin miqdarı azaldılır [376]. 1642- ci il may ayında II ġah Abbas əhalinin öhdəsində qalmıĢ və toplanılması mümkün olmayan 500 min tümən məbləğində vergiləri ləğv etdi [377]. ġah Səfi və II ġah Abbasın hakimiyyətləri dövründə ticarət yolları I ġah Abbasın hakimiyyəti dövründə olduğu kimi, yenə də təhlükəsiz olaraq qalırdı. Səfəvi dövləti ərazisində malları yoxlamadan gözətçilərə müəyyən məbləğ verilirdi ki, ona rahdarı deyilirdi [378]. Məhəmməd Yusif Qəzvini «Xold-i bərin» əsərində Yüklə 1,6 Mb. Dostları ilə paylaş:
|