SeyidovV. M., Kerimova K. Geof sullary ve interpretasiya pdf

Tabii radioaktiv elementlarin maqmatik, hidrotermal va hipergen proseslardaki xüsusiyyatlari

Radioaktiv elementlarin geokimyasında süxurların ama- la galmasinin üç asas marhalasi böyük maraq kasb edir: maq- matik kristallaşma, hidrotermal va hipergen proseslar.

Maqmatik kristallaşma. Maqmatik kristallaşma mar- halasi çıxan maqmanın diferensiasiyası ila saciyyalanir. Bela ki, sapalanmiş vaziyyatda bütün tabii elementlar müayyan nis- batlarda iştirak edir, bu da klark xüsusiyyatina yaxın olur. Maqmanın kristallaşması zamanı mineralların ayrılması müva- fiq üç marhalaya bölünarak müayyan ardıcıllıqla baş verir: il- kin (protokristallaşma), baş (mezokristallaşma), çökma va ya peqmatit (telokristallaşma).
Birinci marhalada arimiş qarışıqdan ilkin olaraq filiz mineralları kristallaşır, onların kristallik şabakasi böyük encrji ila saciyyalanir: maqnetit, maqnit kolçedan, apatit, ilmenit, titanit va s., sonra isa maqniziumun va damirin (olivin) orto- silikatları. Bu zaman kristallaşma prosesi ila paralel olaraq bazi az tapılan elementlar da ayrılır, asasan da, tak, cüt va dördvalentlilar: Cr , Ni , Pt , S va s. Protokristallaşmanın
mahsulu böyük möhkamliyi, kimyavi dayanıqlığı va istiliya davamlığı ^{ila farqlanirlar.}
Baş marhalada tabiatda çox rast galinan silikatlar
ayrılır: ^{çöl şpatı, slüidlar, metasilikatlar va s. Birinci va baş} marhala kristallaşmaları izomorfizm xüsusiyyatin geniş inkişafı ila, hamçinin bir tarafdan qalıq maqmada damir oksidinin, maqneziumun, kalsiumun, aliminiumun miqdarının fasilasiz azalması, digar tarafdan silisiumun, kaliumun, natriumun va az tapılan Li , Be , Ta, Nb , Cs va s. elementlarin miqdarının ara- ması ila saciyyalanir. Baş kristallaşmanın sonunda maqma bundan başqa su, flüor, xlor, bor va s. kimi uçucu kompo- nentlarla da zanginlaşir. Halogenlar bir sıra elementlarla, o cümladan, uranla da yüngül uçucu birlaşmalar amala gatirir.
Kristallaşmanın qalıq marhalasinda uçucu komponent-
lar qranit maqmasının boşluq va çatlarından ayrılaraq pnevma- titli va hidrotermal proseslara şarait yaradır. Qalıq arintilar tektonik qırılmalar va ya qranit kütlanin soyuması zamanı yara- nan boşluq va çatları doldurur ve naticada peqmatit damarları yaradaraq kristallaşır. Qalıq marhalanin asas xüsusiyyati qrani- tin va peqmatit prosesinin son mahsulunda kimyavi elementla- rin va mineral formanın rangarangliyidir. Bu marhalada maq- manın soyuması mezokristallaşmanın sonunda toplanan ele- mentlarla yanaşı, avvalki marhalada kristallaşmağa imkan tap- mayan elementlar da qarışıqda mövcud olur.
Toriuma banzar uran dörd valentli vaziyyatda olur, har iki elementin sarbast minerallar yoxdur. Bela ki, onlar sirko- nun, apatitin, sfenin va ion radiusu yaxın olan bazi digar mine- ralların izomorf qatışığı şaklinda olur. Kristallaşan maqmanın asas va orta diferensialından asılı olaraq uran va torium eleme- ntlarina az miqdarda sapalanmiş şakilda rast galinir.
Uran va uran-torium minerallarının (uraninit, breqqerit va s.) ayrılması qallq kristallaşma marhalasina aiddir. Uran va torium bu marhalada özlarini farqli aparır. Uçucu halloid bir- laşmalari buraxan uranın bir hissasi pnevmatolit va hidrotermal
hall edicilarda miqrasiya etdiyi zaman torium izomorf qatışıq (ortitli, sirkonlu va apatitli) şaklinda ayrı lır ya da qranit va nefelinli siyenit tarkiba malik peqrnatitli arintiya daxil olur. Qalıq peqmatitli maqmalarda uran kalium la zangin maqmalar ila alaqadar olduğu halda torium natriumlu va digar zangin- laşmiş qalavi maqmaya meylli olur. Kristallaşan maqmanın turş mahlulu sapalanmiş şakilda iştirak edan uran va torium la zangin olur. Püskürmüş turş süxurlarda torium urandan taxmi- nan üç dafa çoxdur. Axırıncı yalnız arimiş uranln miqrasiya- sından deyil, hamçinin, toriumun yüksak klark xüsusiyyatindan da asılıdır (A.P.Vinaqradova göra uran va toriumun klarkı
uyğun olaraq -3 10“ va 8 10 % -a barabardir).