Kuzatish va kuzatuvchanlik. Idrokning
o’ziga xos juda muhim xususiyatlaridan yana biri
kuzatuvchanlikdir. Umuman olganda idrok jarayonining hammasi kuzatish bilan
har doim uzviy bog’liq. Chunki odam idrok qilayotganida nimanidir kuzatadi.
Lekin ixtiyorsiz idrok jarayonidagi kuzatiladigan narsa va hodisalar odamning
esida saqlanib qola bermaydi.
Kuzatishning muvaffaqiyati oldindan qo’yiladigan tayyorgarlikka, kishining
bilim va tajribalariga, diqqatining kuchiga va fikrlash faolligiga bog’liq. Kishining
rejali, tizimli va davomli ixtiyoriy idrok qilish qobiliyatini
kuzatuvchanlik deyiladi. Kuzatuvchanlik shaxsning shunday xislatidirki, bunda u narsa va
hodisalarning unga bilinmaydigan muhim xarakterli xususiyatlarini payqay oladi.
Akademik I.P.Pavlov kuzatuvchanlikning ilmiy bilimdagi ahamiyatiga
yuksak baho bergan. U Sankt-Peterburg yaqinidagi Pavlova shaqridagi fiziologiya
institutining
oldi
tomoniga
"Kuzatuvchanlik, kuzatuvchanlik va yana kuzatuvchanlik" deb yozdirib qo’ygan.
Idrokda ob'ekt va fon Odamga juda ko’p narsa va hodisalar ta'sir qilib turadi. Bular shunday ko’p
xossalarga egaki, hatto odam bir vaqtning o’zida ularga javob reaksiyasi qaytara
olmaydi. Odam ko’p sonli qo’zg’ovchilardan faqat ayrimlarini aniq holda ajratib
oladi. Shu ajratib olingan narsa hodisalar esa fon sanaladi. Idrok qilinadigan
narsani o’rab turgan boshqa narsa, jism yoki hodisalarga nisbatan ob'ekt
hisoblanib, ob'ektning atrofdagilari esa
fon deyiladi. Masalan, o’qituvchi bir darsda
bir necha o’quvchilardan so’raydi. Har safar so’rayotganlarni ko’radi. Chaqirilgan
o’quvchi uning javobi xatti-harakati idrok ob'ekti hisoblanadi.
Muayyan sharoitda shaxs tomonidan idrok qilinadigan narsa yoki jism
idrokning
ob'ekti deb ataladi. Boshqa o’quvchilar faoliyati idrok foni bo’lib
qoladi. Idrok foniga kirgan o’quvchi javob berish uchun chaqirilib qolsa, idrok
ob'ektiga aylanadi va aksincha. Demak, idrok ob'ekti va foni dinamik tabiatga ega
bo’lib, doimo o’zgarib turadi. Ob'ekt va fonning dinamikligi bosh miya katta yarim
sharlari po’stida vujudga keladigan optimal qo’zg’alish o’choqining almashinishi
bilan taqozo etiladigan diqqatning bir ob'ektdan boshqa ob'ektga o’tishi bilan
izohlanadi. Idrok fonidan ob'ektni ajratishning psixologik qonuniyatlarini
ikkilangan tasvirlar, shrederlar zinapoyasi, predmet konturlarini ajralishi kabilarda
aniq ko’rish mumkin.
Juda ko’p hollarda ob'ektni fondan tez va aniq ajratib olish uchun uni
alohida rang, shakl va belgilar bilan ta'kidlab qo’yiladi. Masalan, transport
belgilari, temir yo’l ishchilari maxsus to’q sariq rangli kiyim kiyadilar va
boshqalar.