Sharq Uyg`onish davrida pedagogik fikrlarning rivojlanishi

Abu Ali ibn Sino
(980-
1037) ta’lim –
tarbiya 
masalariga jiddiy va ijodiy yondoshgan. Olimning bolani tarbiyalash va o‘qitish 
haqidagi pedagogik 
–
psixologik qarashlari o‘zining chuqurligi, insonparva
rligi va 
teranligi bilan kishini xayratda qoldiradi. 
Ibn Sino 
“Risolat at
-
tayr” (“Qush”), “Xayy ibn YAqzon”, (“Uyg‘oq o‘g‘li tirik”
), 
“Donishnoma” kabi asarlarida o‘zining pedagogik va psixologik qarashlarini 
ifodalaydi. Masalan, u “Hayy ibn YAqzon” asarida yoshlarni do‘stlikka, bilim 
o‘rganishga chaqiradi: “… bir
-
biringizdan bilim o‘rganib, kamol topishingiz uchun 
dil pardasini ochib
tashlanglar”.
SHuningdek, alloma shaxs fe’l
-

---

atvorini
tabiatini chuqurroq tushunish uchun farosat ilmining, ya’ni ilmiy 
man
tiqni bilishga da’vat qiladi.
CHunki ilmiy-
mantiq shaxs didini o‘stiradi, fikr 
doirasini kengaytiradi. U bu haqda shunday deydi: “Farosat ilmi foydasi naqd 
ilmlardandir. Bu ilmni bilib olsang, u senga kishilarning pinhoniy fe’l
-atvorini 
bildiradi. Farosat 
ilmidan bahramand bo‘lsang, juda o‘tkir bo‘lib
ketasan”.
SHuning uchun ibn Sino ta’lim
-tarbiyaning maqsadlari, mazmuni, shakllari va 
metodlariga juda diqqat va e’tibor,
mas’uliyat bilan qarash 
kerakligini
ta’kidlaydi. Olimning e’tirof etishicha, ko‘rsatmalilik ta’limni aniq, 
yorqin va qiziqarli qiladi, kuzatuvchanlik va fikrlash, mushohada yuritishni 
o‘stiradi. Uningcha, inson narsa va hodisaning tashqi jihatlarini, ko‘rinishlarini 
o‘rganib, uni yanada chuqurroq bilishga intiladi. Narsalarning aslini y
oki ularning 
suratini ko‘rish orqali bolalarda ular haqida ma’lum bir tasavvur hosil bo‘ladi. 
Ibn Sino ko‘rsatmalilikni ko‘rish, eshitish singari sezgi organlari orqali bog‘laydi. 
Olim o‘qitishning oddiydan murakkablikka tomon yo‘naltirishdan
kelib chiqqan 
holda mashqlar qildirish, 
o‘qitishni esa faqat chuqurlashtirish asosida, ya’ni sinf tarzida o‘tkazish zarur, 
deb hisoblaydi. 
YUqorida ibn Sino muntazamlilik va uzviylik prinsipiga amal qilish zarurligini 
ta’kidlagi haqida aytilgan edi. O‘quvchilar kuzat
ish va tarjribalarini muntazam va 
uzviy jarayonga aylantirish orqali esa o‘quvchilarda mantiqiy mushohada 
yuritish qobiliyati
rivojlanadi. Ibn Sinoning ta’kidlashicha, o‘quv va 
jismoniy mashqlarni bolalarning yosh xususiyatlarini hisobga olgan holda 
suhb
atlar, tushuntirishlar bilan birga qo‘shib olib borish kerak. YAkka tarzda 
o‘qitgandan ko‘ra guruhlarda (sinfda) o‘qitish ko‘proq samara beradi, chunki 
guruhlarda o‘quv
-
chilar o‘rtasida o‘z
-
o‘zidan musobaqa paydo bo‘ladi, deydi: 
“Bola
-
larni guruh qilib o‘q
itish tashkil qilinsa, juda yaxshi samara beradi. CHunki 
bu jarayonda ular bir-birlaridan ibrat oladilar.. 
Guruh qilib o‘qitish jamiyatga katta foyda keltiradi. CHunki bunda o‘quvchilar 
bir-
birlari bilan do‘stlashadilar, ular o‘rtasida o‘zaro hurmat paydo
bo‘ladi, o‘zaro 
fikrlashib bahslashadilar, huquq va burchlari xususida muhokama yuritadilar, 
musobaqalashadilar”.
Ibn Sinoning “Tib qonunlari” asarining birinchi kitobida o‘rin olgan “Ro‘zg‘or 
yuritish haqida risola”sida bola
tarbiyasiga oid juda ko‘p pe
dagogik va fiziologik 
tavsiyalar bayon etilgan. Tarbiyadan maqsad, 
–
deydi olim, bolaning aqliy va 
jisomniy quvvatlarini o‘stirishdir. CHunki bola yaxshi yoki yomon, yovuz yoki 
olijanob bo‘lib dunyoga kelmaydi. U bu
xususiyatlarga tarbiya, atrofdagilar 
ta
’siri tufayli erishadi. Ibn Sinoning fikricha, bola qalbi, misoli “Pokiza oyna”. 
Unga istalgan shaklni chizish mumkin. Bolada olijanob ma’naviy –
axloqiy 
xususiyatlarni shakllantirish uchun mashq uslubidan foydalanish, ya’ni uni 
hayotda qo‘llashga o‘rgatis
h kerak. 
Ibn Sino ta’lim
-tarbiyaning alohida guruhlar bilan suhbat uslubini tavsiya 
qiladi.
Eng muhimi bolaning shaxsini hurmat qilishdan boshlash kerak: “bolaga 
zug‘um qilib, unga xurmat
-
sizlarcha munosabatda bo‘lmaslik, aksincha, 

---

tengdosh o‘rtoqlarday gaplashish lozim”.
25
Olim suhbat, tushuntirish, misol 
keltirish
singari uslublarning imkoniyatlari haqida so‘z yuritadi. “Salbiy 
xislatlarni tuzatish, shaxsni qayta tarbiyalash muammosi haqida ham mulohaza 
bildiradi. Buning uchun avvalo bolani har 
tomonlama o‘rganish va shu asosda 
undagi salbiy qiliqlarni bartaraf etish, ijodbiy fazilatlarni shakllantirishga 
kirishish mumkin. 
Olim ayniqsa, jismoniy mashqlarga katta e’tibor beradi. Tug‘ilgan kunidan 
boshlab bolaning jismoniy rivojlanishi xususida qay
g‘urish kerak, deydi. Buyuk 
tabib bola jismidagi
har bir a’zoning salomatligini
ta’minlash uchun lozim 
bo‘lgan maxsus mashq usullari ishlab chiqqan. Bu mashqlarni
tananing holatiga 
muvofiq bajarish, 
kamquvvat, zaif a’zolarni
og‘ir jismoniy mashqlar 
bilan toliqtirmaslikni
ta’kidlaydi.U ishlab chiqqan mashqlar kichik va katta, juda 
kuchli va zaif, tez va sekin, keskin va tez xarakatni taqazo etadigan 
harakatlarga bo‘linadi. Olim usullarni ham bayon qiladi.
Ibn Sino ta’lim
-
tarbiya jarayonida o‘qituvchining roliga katta e’tibor bilan 
qaragan, yosh avlodni o‘qitadigan
tarbiyachi quyidagi talablarga muvofiq 
faoliyat olib borishi lozimligini uqtiradi: 
•
o‘quvchi
-
talabalar bilan munosabatni tashkil etishda mo‘‘tadil 
(o‘rtacha) bo‘lish;
•
o‘quvchi
-talabalarning bilim va mahoratlaridan hayotda foydalana 
olishlariga etibor berish; 
•
o‘quvchi
-
talabalar bilan ishlashda turli usullarni qo‘llay olish;
•
o‘quvchi
-talabalarda bilim olishga nisbatan qiziqishni kuchaytirish; 
•
o‘qituvchining gaplari va fikri o‘quvchi
-talabalarga tushu-
narli bo‘lishi 
uchun har bir so‘zini imo
-ishoralar bilan bajarishi (binobarin, bu uslub 
bolalarda his-hayajonni uygatadi); 
•
tarbiyalanuvchilar ongiga kuyidagi yuksak axloqiy tamoyilni singdirishi 
“faqat o‘zi uchun emas boshqalar uchun ham yashash kerak”.
Alloma asarlarida quyidagi pedagogik va didaktik tamo-
yillar, o‘quv
-tarbiya 
shakl va usullari xususida so‘z yuritiladi.
•
tajriba; 
•
sabablarning o‘zaro bog‘liqligi tamoyili, analiz, sintez, umumlashtirish;
•
bolani darhol kitob o‘qish bilan bog‘lab qo‘ymaslik;
•
jamoa bo‘lib o‘qish;
•
mashqlar (ularning me’yorlanganligi, imkoniyat borligi, jamoatchilik, 
o‘quvchi
-talabalarning qobiliyati va imkoniyatlarini hisobga olish); 

---

•
o‘qitishning asta
-sekin, ketma-
ketligi, osonidan murakkabga o‘tib 
borishi; 
•
o‘kuvchi
-talabalarning individualliklarini hisobga olib, tushunarli 
bo‘lishi;
•
nazariya bilan amaliyotning bog‘liqligi, umumiydan xususiyga o‘tish, 
tizimlilik va mantikiylik ifoda etish va mulohazalarining bir tekisligi va 
ketmaketligi kabi usullar; 
kuzatish, tajriba, amaliyot.