Sharqda notiqlik

Nutq madaniyati tarixi. Qadimgi Rim va Yunon notiqligi Sharqda notiqlik

Nutq madaniyati tarixi. Qadimgi Rim va Yunon notiqligi

Sharqda notiqlik
REJA.
1.Nutq madaniyati tarixi.

2. Qadimgi Rim notiqligi

3. Yunon notiqligi.
4. Sharqda notiqlik.
5. Xulosa
Kishilar chiroyli, mazmundor nutq masalasi bilan juda qadimdan qiziqib
keladilar. Qadimgi Gretsiya (Yunoniston) da va Rimda nutq madaniyatining
nazariy asoslari yaratildi. Nutq oldiga qo’yiladigan talablar ishlab chiqildi. Bu
davrda davlatning, savdo-sotiqning, sud ishlarining nihoyatda taraqqiy etishi,
notiqlikni san’at darajasiga ko’tardi. Yetuk inson bo’lishi uchun albatta, notiqlik
san’atini egallash shart qilib qo’yiladi. Ana shu ehtiyoj tufayli notiqlik nazariyasi
yaratildi. Uning TSitseron, Demosfen, Kvintilian, Aristotelь kabi nazariyotchilari
yetishib chiqdi. Eramizning 335 -yilida Aristotelning «Ritorika» si yaratildi. Unda
notiq oldiga quyidagilarni vazifa qilib qo’ydi:
- materialni har tomonlama tayyorlash;
- materialni joylashtirish rejasini belgilash;
- materialni o’zlashtirish, nutq qurilishini to’g’rilash;
- notiqning nutq materialini o’rganishi;
- materialni so’z bilan ifodalash;
- nutqni talaffuz qilish, ya’ni nutq jarayoni.
Bu talablar hozir ham o’z kuchini saqlab kelmoqda. O’sha davr sud
notiqligida yuksak muvaffaqiyatlarga erishdi, notiqlik san’ati nazariyasiga ulkan
hissa qo’shdi.
TSitseronning «Notiq haqida», «Notiq», «Brut» asarlari hozir ham ma’lum
qimmatga egadir.
Rim notiqlik maktabining yana bir buyuk vakili Mark Fabiy Kvintiliandir. U
o’zining «Notiq bilimi haqida» kitobida bilimdonlikni notiqliqning birinchi sharti
qilib qo’yadi. Kvintilian notiqlikka doir bilimni juda yoshlikdan o’rgana borish
kerak, deydi. Nutqning tinglovchi uchun tushunarli bo’lishiga katta ahamiyat
beradi. U: «Sen shunday so’zlaginki, seni har bir kishi tushuna olsin», - degan edi.
Xullas, qadimgi Yunoniston va Rimda madaniy notiqlik nazariyasi
rivojlantirildi. Bu nazariya keyinchalik Yevropada nutq madaniyatiga
bag’ishlangan fanning maydonga kelishiga asos bo’ldi.
O’rta Osiyo madaniyati tarixida ham nutq madaniyati bilan shug’ullaning
o’ziga xos mavqega ega.
Taniqli siyosatshunos olim Nazrullo Jo’rayev o’zining «Agar ogohsen...»
nomli kitobida haqli ravishda yozganidek, «TSivilizatsiya dunyoning turli
mintaqalarida turlicha yuz berib, muayyan hududlar aholisi dunyoqarashi va
turmush tarziga chuqur o’rnashgan. TSivilizatsiya, jumladan Yunonistonda
nafosat, Hindistonda din, Ovrupada moddiy texnika taraqqiyoti, Turonda esa axloq
tarzida vujudga kelgan. Yurtimizda axloq benihoya serqamroq, qiyosi yo’q
tushuncha sifatida ardoqlanib kelingan. Ma’nili va bejirim gapira bilish, nutqdagi
ma’qul va noma’qul so’zlarni ilg’ay olish, so’zning orqa o’ngini, munosib o’rnini
farqlay bilish, nutq odobi kabi fazilatlar Turonda inson umumiy axloqining
ma’naviy rasoligining tayanch ustunlaridan sanalgan».
Va’zxonlikning, balog’at (chechanlik, notiqlik) san’atining usuli bilan nutq
oldiga qo’yilgan talablar mukammallashib bordi. Buyuk allomalar Abu Rayhon
Beruniy, Abu Nasr Forobiy, Ibn Sino, Abu Abdulloh al-Xorazmiy, MahmudQoshg’ariy, Zamahshariy kabilar tilga, lug’atga, grammatika va mantiqshunoslikka
bag’ishlangan asarlar yozdilar yoki boshqa sohalarga doir asarlarida bu mavzuga
aloqador fikrlar bildirdilar.
Buyuk qomusiy olim Beruniy (973-1048) o’zining «Geodeziya» asarining
kirish qismida fanlarning paydo bo’lishi va tarmoqlanib ko’payishi haqida so’z
yuritib, har bir fanning inson hayotidagi zaruriy ehtiyojlar talabi bilan yuzaga
kelishini aytadi. Uningcha, grammatika, aruz va mantiq fanlari ham shu
ehtiyojning hosilasidir. Inson nutqi o’z tuzilishi materialiga ko’ra rostni ham,
yolg’onni ham ifodalashi mumkin. Bu ko’plab munozaralarga sabab bo’ladi. Inson
bu munozaralar jarayonida rostni yolg’ondan ajratadigan «mezon» ni yaratadi. Bu
mantiq fani edi. Inson nutqida shubhali o’rinlar sezilsa, ma’lum «mezon»
yordamida ular tuzatiladi. Olim mantiqni o’rganmaganlarga: «Agar u dangasalikni
tashlab, oromga berilmasdan, gap bilan bog’lanib keladigan nahv (grammatika),
aruz (she’r o’lchovi) va mantiq (logika) ni mutolaa qilganda edi, so’z zotan, nasr
va nazmga ajralishini bilgan bulardi», - deydi. Demak, Beruniy nutqning ikki xil -
nasr, nazm ko’rinishi borligini ko’rsatadi. Nutqning bu turlari ma’lum qoidalar
asosida shakllanadi.
Beruniy shakl va mazmun birligiga katta ahamiyat beradi. SHakl mazmunga
xizmat qilishi kerak. Mazmunsiz har qanday chiroyli shakl ham el orasida e’tibor
qozonmaydi. Nutqning nasriy shaklida ham nazmiy shaklida ham mazmun bosh
mezondir. Nutq o’zining har ikki shaklida ham so’zlovchi o’z oldiga qo’ygan
ma’noni ifodalashi shart. Olim yozadi: «So’ngra so’z mana shu ikki qismda (nasr
va nazmda) ham so’zlovchi maqsad qilgan ma’nodan iborat bo’lib qoladi». Nasriy
va nazmiy nutqda mazmun (ma’no) bor yoki yo’qligini bilish tuzilgan gaplarni bir￾biri bilan qiyoslash orqali aniqlanadi. Bu vazifani mantiq fani o’z bo’yniga oladi.
«Xullas, yaxshi nutq tuzish uchun nahv, aruz, mantiq fanlari hamkorligidan
foydalaning zarur bo’ladi. Ularning birortasiga ham ahamiyat bermaslik, bulardan

birining qoidasining buzilishi, qolgan ikkitasiga ta’sir qilmay iloji yo’q».

http://fayllar.org