Sinf: 11 Fan: Biologiya Mavzu: biologik tizimlar

Darsning borishi :
Tashkiliy qism: 1. Salomlashish.2. Davomadni aniqlash. 3. Darsga tayyorgarlik ko’rish.
Uyga vazifani tekshirish: Konspektni tekshirish , savol-javob tariqasida uyga vazifani so’rash.
Har qanday o‘lchamdagi majmualardan iborat ekosistemadan farqli ravishda biogeotsenozlar aniq hudud bilan chegaralangan. Ana shunday ayrim farqlar mavjudligiga qaramay «biotsenoz» va «jam oa», «biogeotsenoz» va «ekosistema» tushunchalari bitta tabiiy hodisani hayotning turdan yuqori tuzilish darajasidagi biologik sistemalar hisoblanadi.Ekosistema ikkita tarkibiy qism - muhit sharoitlari (biotop) va Yer yuzida moddalarning davriy aylanishi hamda energiya oqimini ta’minlovchi uchta funksional guruhga birlashadigan tirik organizmlar (biotsenoz)dan tashkil topgan. Biotop (yunoncha «bios» - hayot va «topos» - jo y yoki yashash jo y i), nafaqat jamoaning egallagan joyi, balki jamoa hayotini belgilovchi muhit omillarining o‘zaro bir-biri bilan bog ‘liq kompleksidir. Tirik organizmlar o‘z hayotiy faoliyatlari davomida muhitning abiotik shart-sharoitlari (ekotop)ga o ‘z ta’sirini o‘tkazib, uni biotopga aylantiradi.Ekosistem aning abiotik muhiti (ekotop)ni notirik tarkibiy qism lar - klimatop (yoruglik, harorat, namlik, havo va boshq.) va tirik organizm lar faoliyati natijasi hisoblangan tarkibiy qism - edafotop (tuproq) tashkil etadi. Ekotop tirik organizmlar tomonidan hali o ‘zgarmagan, o ‘z tuprog i, iqlimiga ega m a’lum hudud hisoblanadi. Ekotopga vulqon otilishi n atijasida yangidan paydo bo`lgan hududlami yoki yangi paydo bo`lgan korall orollarini misol qilib keltirish mumkin. Tirik organizmlar tomonidan o 'zgartirilgan ekotop
yoki ma’lum turdagi o ‘simlik va hayvon turlari yashaydigan hudud biotop deb ataladi. Biotsenoz tarkibidagi barcha tirik organizmlar 3 ta funksional guruhga bo`linadi: produtsentlar, konsumentlar va redutsentlar. Produtsentlar (lot. «producens» - yaratuvchi). Konsumentlar (lotincha «consume» - iste’mol qilaman). Redutsentlar (lotincha «reduco» - qaytaraman, tiklayman). Biogeotsenozlarning rivojlanish xususiyati ularning tuzilishi hamda faoliyatida o ‘zg arish lam in g sodir boMishi bilan bog`iiq .Biogeotsenozlardagi o ‘zgarishlar davriy (siklik) va tadrijiy (izchil) bo`ladi. Davriy o‘zgarishlar muhit om illarining sutkalik, m avsum iy o ‘zgarishlari, shuningdek bioritm lar bilan belgilanadi. Bunday o‘zgarishlar natijasida biotsenozlar dastlabki holatiga qaytadi. Tadrijiy o ‘zgarishlar esa bir biotsenozning asta-sekin boshqasi bilan alm ashinuviga olib keladi.Bir biotsenoz o ‘rnini boshqa biotsenoz egallashi ekologik suksessiya(lotincha «successio» - izchillik, ketm a-ketlik) deb ataladi.Suksessiya - biotsenoz (ekosistem a)larni tashkil etgan tu rlam ing tarkiban o ‘zgarishi va jam o a tarkibiy tuzilishining izchillik asosida o ‘rin almashinishi natijasida vujudga keladi.Shunday qilib, biogeotsenoz biotsenoz va biotopning majmuasi boMib, unda m oddalarning va energiyaning davriy aylanishi am alga oshadi. Produtsentlar, k o nsum entlar va redutsentlar ekosistem alam ing funksional tarkibiy qismlari hisoblanadi. Biogeotsenozlarning barqarorligi. Bu xususiyat biogeotsenozlam ing o ‘z tuzilishini, tarkibiy qismlari o ‘rtasidagi aloqalar xarakteri va boshqa k o ‘rsatkichlarini nisbatan doim iy holatda saqlash xususiyatidir. Biogeotsenozlarning barqarorligi turlar xilma-xilligi bilan ta ’minlanadi.