Sinf: 11 Fan: Biologiya Mavzu: biologik tizimlar

Darsning borishi :
Tashkiliy qism: 1. Salomlashish.2. Davomadni aniqlash. 3. Darsga tayyorgarlik ko’rish.
Uyga vazifani tekshirish: Konspektni tekshirish , savol-javob tariqasida uyga vazifani so’rash.
Biogeotsenoz (yunoncha «bios» - hayot, «ge» - yer va «koinos» - umum iy so ‘zlaridan olingan) evolutsiya jaray o n id a m a ’lum bir hududni egallagan har xil turga mansub bakteriya, zamburug` o‘simlik va hayvonlar jamoasidan iborat ochiq biosistemdir. Biogeotsenoz haqidagi ta ’limotni rus botanik olimi V.N. Sukachev yaratgan. U biogeotsenoz tirik tabiatning muhim funksional tuzilish birligi ekanligini hamda biogeotsenoz ikkita tarkibiy qismdan - tirik organizmlar majmuasi (biotsenoz) ham da atrof-m uhit sharoitlari majmuasi - biotop (yunoncha «bios» - hayot va «topos» - jo y )dan iboratligini k o ‘rsatib bergan. Yer yuzida tabiiy jam oalar uchramaydigan jo y deyarli yo`q. Hayot biogeotsenozlar shaklida atrof-muhitning qariyb barcha qismlarini egallagan. Bu o ‘z navbatida biogeotsenozlaming hayot tuzilish darajasidan biri sifatida muhim ahamiyatini belgilaydi. Har qanday biogeotsenoz m a’lum bir hududda tarqalgan va m a’lum chegaraga ega. Tirik organizmlar jamoalari cho‘llar, shimoliy kengliklar, ekvator, dengiz va okeanlar, tuproq va tog`larda ham uchraydi. Biogeotsenozlar har qanday biosistem alar kabi bir butun, barqaror tizim b ‘lib, uning bu xususiyatlari m oddalarning davriy aylanishi orqali ta ’minlanadi. Biogeotsenoz tuzilishi va xususiyatlarini ekologiyaning alohida bo‘limi - biogeotsenologiya o ‘rganadi. Ekosistema tushunchasi. «Ekosistem a» atamasi 1935-yilda angliyalik botanik olim A. Tensli tom onidan fanga kiritilgan. Uning fikriga k o ‘ra, ekosistem alar faoliyati m oddalar alm ashinuvi va energiya oqimi bilan bog ‘liq bo‘lgan tirik organizmlar va atrof-muhitning fizik omillari majmuasidir. A. Tensli
ekosistemalami «Y er yuzining asosiy tabiiy birliklari» deb hisoblaydi. «Biogeotsenoz» Y er yuzining m a ’lum hududidagi tirik organizmlar va atrof-m uhitning tabiiy majm uasi hisoblanadi. Biogeotsenoz m uayyan tushuncha bo`lib, ularga tarkibidagi son jih atd an k o ‘p uchraydigan turga qarab nom beriladi. M asalan: «archazor o ‘rmon», « y o n g ‘o qzor o ‘rmon» va boshq. Ekosistem alar esa o ‘z olcham lari v a m urakkabligi jih atid an xilma-xildir. Ekosistem alar hudud jih atd an turlicha b o ‘lishi mumkin: kichik ekosistem alar - m ikroekosistem alar (mikrobli suv tom chisi, m ikroorganizmlar va um urtqasiz hayvonlarga ega chiriyotgan to ‘nka, k o ‘lmak suv, akvarium va boshq.); o ‘rtacha o ‘lcham ga ega ekosistem alar - m ezoekosistem alar (olmali b o g ‘, dala, archazor o ‘rmon, hovuz, k o ‘l, daryo va boshq.); yirik ekosistem alar - m akroekosistem alar (okean, dasht, tayga, tropik o ‘rmon, togMar, c h o ‘l va boshq.); global ekosistem a (biosfera).Ekosistem alar tabiiy va s u n ’iy b o ‘lishi m um kin. Su n’iy ekosistem alar insonlar tom onidan o ‘z x o ‘jalik faoliyatini yuritish m aqsadida yaratiladi. Ekosistem alar tarkibiga bir necha b io g eotsenozlar kirishi mumkin. Biogeotsenozlar - tabiiy ekosistem alar b o ‘lib, ularning chegaralari fitosenoz, y a ’ni o ‘sim liklar jam o asi bilan belgilanadi.