ŞİRİn bünyadova

 
229 
 
Qətran Təbrizinin verdiyi məlumatda dayə süd verən insan kimi 
deyil,  sadəcə  uşağa  baxan  nəzarətçi  və  tərbiyəçi  qismində  təqdim 
olunmuşdur: 
 
Sanki dayəsi sürmə yerinə onun gözlərinə həya çəkmişdir, 
Sanki anası süd yerinə ona hövsələ əmizdirmişdir (16, 270).  
 
Dayə  haqqında  məlumata  dahi  şair-mütəfəkkir  Nizami  Gəncə-
vinin yaradıcılığında da rast gəlmək mümkündür. O yazır: 
 
Buyurdu, onu dayəyə versinlər ki, 
Maya (süd) verməklə böyütsün, 
Dövran (təbiət) isə dayəlik qayğısı ilə 
Onu məhəbbət südü ilə bəslədi. 
Dodağına verilən hər süd qətrəsi ilə 
Onda bir vəfa hərfi (kəlməsi) yazdılar. 
 
 Şair fikrinə davam edərək göstərir ki,  
 
 
Lalə kimi ağzını südlə yuyurdu, 
Səmən yarpağı kimi südlə böyüyürdü. 
Sanardın ki, süd içində şəhddir (baldır), 
Və ya beşik içində bir aydır (3, 62). 
 
Şairin əsərində dayədən səthi olaraq bəhs edilmişdir (4, 82). Bu-
rada dayə sadəcə olaraq süd verən bir qadın kimi təqdim olunmuş-
dur. Dayə haqqında Nizaminin «Xosrov və Şirin» əsərində də məlu-
mat vardır. O yazır: 
  
Dayə onu müşk kimi ipəyə bürümüşdü, 
Tər mirvari kimi quru pambıq arasında saxlayırdı. 
Şəkər kimi südə meyl etdiyinə görə 
Süd və şəkərlə bəsləyirdilər (14, 55).   
 

---

 
230 
 
Dayəyə  verilən  yüksək  qiymət  Ə.Xaqani  yaradıcılığında  da  öz 
əksini tapmışdır. Şair qeyd edir ki,  yetim  qalarkən ona arxa çıxan, 
dayaq duran əmisi olur və onun  «böyüyü, yolgöstərəni, tərbiyə edə-
ninə» çevrilir. Əmisinin onu öz evində, yuvasında himayəsi altında 
saxladığını deyən Xaqani belə yazır: 
 
Sanki oldu mənim mehriban dayəm, 
Yaralı könlümə o qoydu məlhəm (11, 35). 
 
Maraqlıdır ki, Xaqani atasının vəfatından sonra onu himayəsinə 
götürən  doğma  əmisini  məhz  dayə  ilə  müqayisə  etmişdir.  Bu  onu 
deməyə  əsas  verir  ki,  dayə  ailədə    böyük  hörmət  sahibi  olmuşdur. 
Bununla yanaşı, dayəyə xüsusi qiymət verərək şair belə deyir:  
 
Dünyada hər kəsə əziz, mehriban, 
Hamıya dayə tək bir nəzər salan (11, 22). 
 
Burada  şair  dayələrin  nə  qədər  əziz,  mehriban  və  qayğıkeş  ol-
duqlarını hamıya eyni nəzərlərlə doğma adam kimi baxdıqlarını dilə 
gətirmişdir. Qeyd edək ki, başqa orta əsr müəllifləri kimi İmadəddin 
Nəsimi  yaradıcılığında  da  dayənin  adı  çəkilmişdir  (13,  397). 
Müəllifi bilinməyən «Dastani-Əhməd Hərami»də də dayə haqqında 
məlumat verilir: 
 
Sarayında xadimlər durmuş idi 
Xadimlər həm qapuya varmış idi. 
Məgər xadimləri bir dayə gördü, 
Xəbər ol dəmdə Güləndama verdi (10, 119). 
 
Burada  Güləndamın  dayəsi  bütün  ailədə  baş  verən  hadisələrin 
məlumatçısı kimi təqdim olunur. Çünki bilavasitə məsələlər Gülən-
damla  bağlı  olduğu  üçün  saxladığı  adamın  həyatı  ilə  bağlı 
məsələlərin ona çatdırılmasında dayə özünü borclu bilir. 

---

 
231 
 
Orta əsr şairi Mustafa Zərir «Yusif və Züleyxa» əsərində göstə-
rir ki, doğum vaxtı anası ölən Yusifə atası bir qaravaş satın aldı (5, 
212). Satın alınan qaravaşa münasibət isə fərqli ola bilərdi. Əsərdən 
görünür ki, öz uşağına  yaxşı baxsın deyə, qaravaşı doğma balasın-
dan  belə  uzaqlaşdırırlar.  Deməli,  buradan  aydın  olduğu  üzrə  onu 
ömürlük  xidmətə  ala  bilərdilər  və  satın  alındığına  görə  o,  evi  nə 
vaxtsa  tərk  etmək  hüququndan  məhrum  qalırdı.  Bir  sözlə,  dayə 
qarşısına çıxan ev yiyəsinin istəklərinə dözməyə məhkum olurdu. 
Azərbaycan  ədəbiyyatı  tarixində  mühüm  yeri  olan  XIV  əsrin 
tanınmış  şairi  Yusif  Məddah  «Vərqa  və  Gülşah»  əsərində  dayə 
barədə yazır: 
 
İkisi iki gövhərdən ki ari, 
Dayələr əmzirdi bir yil bunları (10, 149). 
 
Burada verilən məlumat da əvvəlki müəlliflərin dayələr haqqın-
da dediklərini təsdiqləyir. Məlumatdan dayədən bir il istifadə olun-
duğu  qənaətinə  gəlmək  olur.  Lakin  müəllifin  dayə  barədə  yazdığı 
aşağıdakı fikri xüsusi maraq doğurur. Belə ki, o deyir: 
 
Ağlayıb həsrət oduna ol nigar, 
Düşdü təxtindən aşağə zarü-zar. 
İçinə od düşdü ol biçarənin, 
Düşdi ussi getdi ol məhparənin. 
Dayə ol gül yüzə saçdı gülab (10, 203). 
 
Məsələyə aydınlıq gətirmək üçün qeyd etməliyik ki, şair burada 
sevgilisi  ölmüş  gənc  qızın  iztirabını,  ürəyinin  getdiyini,  bir  sözlə, 
dəfn mərasimini təsvir etmişdir. Lakin şairin bu vəziyyətdə belə qı-
za məhz dayənin öz köməyini göstərməsini (üzünə gülab çiləməsi) 
deməsi  maraq  doğurur.  Deməli,  bir  sıra  ailələrdə  dayələr  ömürlə-
rinin  sonunadək  həmin  ailədə  yaşayaraq  uşaq  hətta  böyüsə  belə, 
onun sanki ikinci anasına çevrilərək heç vaxt bəslədikləri insanı tərk 
etmirlər və ömürlük o evdə qalaraq  yanından ayrılmırlar. Bu dayə-

---

 
232 
 
nin sədaqətli və vəfalı olması ilə də bağlıdır. Görünür, belələrindən 
ailələr də imtina etməyərək onu əldən buraxmaq, həmçinin uşaqlar 
da körpəlikdən isnişdikləri adamdan uzaq qalmaq istəməmişlər. Da-
yənin ikinci ana rolu burada özünü bariz göstərir. Bu da tərbiyə işin-
də  son  dərəcə  vacibdir.  Bu  xüsusda  Nizaminin  bənzətməsi  yerinə 
düşür: 
 
Zəmanə sənin bilici dayəndir, 
Öz yaxşını da, pisini də ona həvalə et (17, 166). 
 
Burada  şair  dayələrə  hər  şeyin  etibar  edildiyini  qeyd  edir  və 
onların də nə qədər bilici olduqlarını vurğulayır.   
Yusif Məddah dayəni ən yaxın rəfiqə kimi təqdim etmişdir. Gö-
ründüyü  kimi,  dayə  Gülşahın  bütün  dediklərinə  canla-başla  əməl 
edən  ən  yaxın  adamıdır.  Burada  dayə  ikinçi  ana  kimidir.  Hətta 
müəllif Gülşahın dililə belə deyir:  
 
Ey mübarək yüzlü dayə hiç sən 
Qayğu yemə kim, sana qurban bən, 
Nə xəta qıldın? Sana yoqdur itab, 
Bəlkə bu işin səvab, əndər səvab (10, 193). 
 
Əsərdə  dayəyə  qarşı  hörmət  və  ehtiram  dolu  münasibət  aydın 
sezilir. Bu münasibət qarşılıqlı məhəbbətə və ehtirama dayanır.  
XVII  əsr  Azərbaycan  poeziyasının  görkəmli  nümayəndələ-
rindən biri olan Məsihinin də əsərində dayənin rolu qeyd olunur: 
Dayə baxuban o dilfigarə, 
Heyran oldu o karü barə. 
Bildi ki, batubdur ehtiyacə, 
Möhtac hərifdür əlacə. 
Var sineyi-gərmü ahi-sərdi, 
Bilməz nədurur dəvayi-dərdi (22, 88). 
 

---