ŞİRİn bünyadova

 
233 
 
Məsihi  «pəs  dayəni  qıldı  məhrəmi-raz»  -  deməklə  dayənin  ən 
yaxın  məhrəm  sayılan  bir  insan  olduğunu  göstərir.  Bu  xüsus  Qul 
Əlinin  «Qisseyi-Yusif»  əsərində də öz əksini tapmışdır. Şair dayə-
nin ən yaxın sirdaş olduğunu belə qələmə alır: 
 
Ol Züleyxa dayəsinə cavab söylər,  
Sirrin cəmin dayəsinə izhar eylər (24, 72). 
 
Qazi Bürhanəddin də «Divan»ında dayənin adını çəkmişdir: 
 
Süd yerinə eşqini içürdi bana dayə, 
Ol vəslini özgələrə adaya rəvamı (21, 322).  
 
Y.Məddah  isə  qaravaş  haqqında  bəhs  edərək  onun  pulla  satın 
alındığını qeyd etmişdir (10, 177). Orta əsr şairi Suli Fəqih də dayə-
nin  haqqında  məlumat  vermiş,  ərgənlik  yaşına  çatmış  qızın  dayə-
sinin olduğunu qeyd etmişdir. Onun əsərində dayə ən munis insan, 
simsar, dərd ortağı,  müjdəçi,  ən sadiq  dost və məsləhətçi kimi  təq-
dim  olunur  (26,  65).  XV  əsrdə  yaşamış  Azərbaycan  şairlərindən 
Xəlili öz yaradıcılığında uşağa qulluq edən dayənin adını çəkir (10, 
261). Fars nəsrinin  nümunəsi  sayılan  «Qabusnamə»  əsərində deyi-
lir: «övladın qız olsa, onu həyalı bir dayəyə tapşır, böyüyəndə ona 
bir  müəllimə  tut»  (25,  119).  Deməli,  uşaqlara  dayə  tutulması, 
yuxarıda adları çəkilən müəlliflər tərəfindən tövsiyə olunur. 
Dayə  barədə  məlumata  XIV  əsr  şairi  Arif  Ərdəbilinin  də  ya-
radıcılığında rast gəlmək mümkündür. Arif Ərdəbili «Fərhadnamə» 
poemasında  əsərin  qəhrəmanı  olan  Gülüstanın  ölümündən  sonra 
anasız qalan uşağın başqa bir qadının – Məryəmin südü ilə bəslən-
diyini    qeyd  etmişdir  (6,  114).  Bildiyimiz  kimi,  belə  qadınları  el 
arasında süd anası adlandırırlar. Əbu Bəkr əl-Qütbi əl-Əhəri «Sultan 
Satıbəy  sizin  süd  bacınız  və  qohumunuzdur»  -  deyərkən  bu  məsə-
ləyə toxunmuşdur (15, 43). Anası ölən uşağa qulluq edən süd anası 
da müəyyən qədər həm analıq, həm də dayəlik rolunu oynamışdır. 

---

 
234 
 
Orta  əsrlərdə  dayəliyin  rolu  barədə  məlumat  XVII  əsr  Azər-
baycan şairi Məsihinin yaradıcılığında da yer almışdır. Şair yazır: 
 
Salduqdə olar zəminə sayə, 
Yerdən oları götürdü dayə. 
Əldən-ələ çün güli-bəhari, 
Gəzdürdilər eyləyib nisari. 
Aldı ələ dayə tiği-nüsrət, 
Nə tiğ ki, cövhəri məhəbbət (22, 50). 
 
Anası  olmayan  körpəyə  başqasının  süd  verərək  xidmət  etməsi 
başa düşülür. Amma yuxarıda qeyd olunan məlumatlarda anası ola-
ola uşaqların başqasının südü ilə bəslənilməsi istər-istəməz  bunun 
səbəbi haqqında sual doğurmaya bilməz. Bunun isə müxtəlif səbəb-
ləri ola bilər. Birincisi odur ki, doğan qadının  ya südü olmasın,  ya 
da az olduğu üçün körpəyə çatmasın. Çünki dastanlarımızda da ana 
südü  və  dağ  çiçəyinin  məlhəm  olduğu  söylənilirsə,  ana  da  öz 
südünü  niyə  körpəsindən  əsirgəsin  ki?  İkincisi,  uşaq  məhz  körpə 
ikən anasından müəyyən səbəbdən nə vaxtsa ayrı düşə bilərdi. Varlı 
ailənin  müəyyən  istəməyənləri  də  olduğuna  görə,  uşağa  xətər 
yetirilməsin  deyə  o  ələ  düşərsə,  dayənin  öz  övladı  kimi  də  təqdim 
edilə bilərdi. Bəlkə də bilmədiyimiz başqa səbəblər vardır.  Burada 
belə bir məsələ də ortaya çıxır. Dini baxımdan «bəzi islam məzhəb-
lərində, xüsusilə Hənəfilikdə qadın öz körpəsini əmizdirməyə məc-
bur deyildir. Əgər qadın öz uşağını əmizdirmək istəməsə, ata uşaq 
üçün süd anası tutmalı, uşağını əmizdirən ana bu iş üçün süd haqqı 
tələb  etsə,  kişi  ona  imkanı  daxilində  müəyyən  məbləğ  pul  vermə-
lidir»  (23, 169). Deməli,  islam  dininə görə uşaq ilk növbədə ataya 
məxsus  bir  varlıq  kimi  dəyər  qazanır  və  məsuliyyət  məhz  onun 
üzərinə  düşür.  Qadının  öz  uşağını  əmizdirib-əmizdirməməsi  dində 
də təsbit olunduğu kimi onun real seçimi kimi təqdim olunur.  
Maraqlı  faktdır  ki,  Dağıstan  xalqlarının  ailə  məsələlərinin 
tədqiqatçısı S.Hacıyeva da feodal cəmiyyətindəki qadınların vəziy-
yətinə toxunaraq qeyd edir ki, yeri gəldikdə feodal xanımları mülkü 

---

 
235 
 
müstəqil idarə edə bilər və ailə məsələlərini nizama salmağı bacarır-
dılar.  Lakin  onlar  ağır  fiziki  əməyə  cəlb  olunmur,  uşaqları  özləri 
əmizdirmir  və  onlara  baxmırdılar,  çünki  bunun  üçün  xüsusi  süd 
verənlər və dayələr mövcud idi (19, 96). Orta əsrlərdə Azərbaycanın 
tərkib  hissəsi  olan  Dağıstan  xalqlarında  oxşar  ailə  münasibətləri 
mövcud olmuş və sonrakı dövrlərdə də (XIX–XX əsrlərin əvvəlləri) 
qismən  qalıq  şəklində  qalaraq  eyni  mahiyyət  daşımışdır.  Burada 
nəzəri  cəlb  edən  cəhət  feodal  xanımlarının  ailə  daxilindəki  statu-
sudur.  Göründüyü  kimi,  onlara  uşaqlarla  daha  çox  təmasda  olmaq 
rəva bilinmirdi. Hətta ananın südü ilə öz övladını bəsləməsi, onlarla 
daha çox təmasda olması feodal qadınlarının psixologiyasında sanki 
nüfuzlarına xələl gələcək bir anlam daşıyırdı.        
Orta  əsrlərdə  dayənin  hansı  müddət  ərzində  işləyəcəyi  əldə 
edilən mənbələrdə dəqiq müəyyənləşdirilmir. Məlumatlarda körpə-
nin  neçə  yaşına  qədər  dayənin  ona  xidmət  etdiyi  tam  dəqiqliyi  ilə 
bəlli olmur. Dayələrə bunun müqabilində nə isə verildiyi barədə də 
heç bir məlumat verilmir. Lakin qarşılıqlı köməyin olduğu və dayə 
əməyinin mütləq nə ilə isə ödənildiyi yəqindir. Ola bilsin ki, burada 
hansısa qarşılıqlı şərtlərə riayət olunurdu. Təsadüfi deyildir ki, son-
rakı  dövrlərin  şair  və  yazıçılarının  da  əsərlərində  dayənin    adı 
çəkilir. Bununla yanaşı, Q.Qeybullayev göstərir ki,  «varlı ailələrdə 
qırxı  çıxdıqdan  sonra  uşağa  baxmaq  üçün  qulluqçu  qadın,  yaxud 
dayə  tutulurdu.  Bu  məqsədlə  qaravaş  da  saxlanılırdı»  (8,  284). 
Müəllif əlavə heç bir məlumat verməyərək bu dedikləri ilə kifayət-
lənmişdir.  N.Quliyeva  qeyd  edir  ki,  «əvvəllər  çoxuşaqlı  kənd  ailə-
lərində uşaqların tərbiyəsi üçün xüsusi vaxt ayırmırdılar» (12, 132). 
Müəllifin nə qədər əvvəli nəzərdə tutduğu bəlli olmasa da, onu qeyd 
edə  bilərik  ki,  kənd  ailələrində  uşaqların  əsasən  əmək  vərdişləri 
qazanmasına  üstünlük  verilirdi  ki,  bu  da  tərbiyənin  vəzifələrindən 
biridir.  Azərbaycanda  bununla  yanaşı,  əsasən  böyüklərə  hörmət, 
kiçiklərə  qayğı  və  qonaqpərvərlik  aşılanmışdır.  Müəllif  müasir 
dövrdə  tərbiyə  işində  uşaq  bağçalarının  rolunu  göstərir.  Buna  onu 
əlavə  edə  bilərik  ki,  uşaq  bağçalarındakı  işçilər  də  məhz    dayə  və 
tərbiyəçi  kimi  fəaliyyət  göstərirlər.  Müasir  dövrdə  imkan  sahibi 

---