694
olunmamış, sistemləşdirilməmiş, ayrı-ayrı yazılarına –
şerlərinə, məqalələrinə səpələnmiş anılarını, habelə, şifahi
söhbətlərindən eşitdiyim, duyduğum olayları, adamlar
haqqında təəssüratlarını bir yerə toplamaq istəyirəm. Bütün
bunları xronoloji və məntiqi ardıcıllıqla düzməklə də
kifayətlənmirəm, onların demədiklərini də onların yerinə
demək istəyirəm. Ancaq o deyimləri, o fikirləri ki, onların
məhz belə ifadə etmək istədiklərinə yüz faiz əminəm. Onların
düşüncə və dəyərləndirmə meyarlarına görə, müxtəlif insanlara
və hadisələrə münasibətlərini bildiyimdən və nəhayət,
bioqrafiyalarının faktlarına əsaslanaraq bərpa etmək istəyirəm.
Bu bir bərpaçı işidir bəlkə. Bundan başqa, qohumlarımızın,
dostlarımızın – onların, ya mənim dostlarımın, onları yaxşı
tanıyanların söhbətləri, xatirələri də əlavə materialdır. Amma
bununla da iş bitmir. Mən həm onların yaşadıqları dövrü
onların gözüylə görmək istəyirəm, həm də özümün – onlardan
sonra yaşadığım həyatın və zamanın təcrübəsinə arxalanan
insanın gözləriylə görməyə çalışıram. Odur ki, bu xatirə-roman
bir həyatın – təkcə mənim həyatımın deyil, ən azı üç həyatın –
atamın, anamın və mənim yaşadığımız ömürlərin birləşdirilmiş
salnaməsidir. Kitab üzərində işləyərkən qanrılıb geriyə baxa-
baxa mən özüm də sanki üç həyat yaşayıram. Bir neçə bir-
birindən köklü fərqlənən dövrün şahidi olub, bir neçə nəslin
taleyinə ortaq olub və beləliklə, bir ailənin timsalında XX əsrin
əvvəlindən axırına qədər böyük bir tarixi yolu keçirəm.
(Sonralar bu planım dəyişdi. "Keçən keçdi, olan oldu" kitabı
əvəzinə bu düşünülmüş kitabın ancaq birinci hissəsini "Əsrim
və nəslim" hissəsini yazmağa başladım. Bu kitabın da böyük
qismi artıq işıq üzü görmüş "Mubarizə bu gün də var" kitabıma
daxil oldu.
Amma "Əsrim və nəslim"i də mütləq yazıb bitirəcəyəm. –
Çox sonrakı illərin qeydi).
***
Ortaq türk dilindən danışırlar. Bu xülyadır. Türk xalqlarının
695
tarixinə az-çox bələd olanlar yaxşı bilir ki, türk dilləri hələ
qədimlərdən müxtəlif qruplara – qıpçaq, oğuz, qarluk və s.
ayrılıblar və bu gün qazax "jipək" yerinə "ipək", Türkiyə türkü
"yıldız" yerinə "jıldız" deməyəcək. Əgər süni bir dil yaratsalar
belə, bu, esperanto kimi ancaq mütəxəssislərin və həvəskarların
istifadə etdiyi bir dil olacaq. Lakin populist məqsədlərlə bu
ortaq dil məsələsini ortaya atırlar, kiməsə yarınmaq məqsədiylə
bunu edirlər. Mənim isə uzun illər Türkiyənin özündə (əslində
daha çox elə Türkiyədə) dediyim odur ki, ortaq dil xülyasına
düşməkdənsə, ortaq rabitə, ünsiyyət (Türkiyə türkləri buna
iletişim deyirlər) dili yaradaq. Daha doğrusu, bunu yaratmağa
da ehtiyac yoxdur. Bütün türk xalqları məhz Türkiyə türkcəsini
bu əlaqə, ünsiyyət, rabitə, iletişim dili kimi qəbul etsin, çünki
Türkiyə türkcəsi ən böyük türk dövlətinin, əsrlər boyu müstəqil
yaşamış və zəngin dövlətçilik ənənələrinə malik olan bir xalqın
dilidir, həm də bütün sahələrdə – siyasət, elm, hüquq, hərbçilik,
iqtisadiyyat və s. daha çox inkişaf etmiş, gəlişmiş,
zənginləşmiş bir dildir. Mən qətiyyən rus dilinin əleyhinə
deyiləm. Əksinə düşünürəm ki, rus dili hələ uzun müddət
keçmiş SSRİ-də yaşamış türk xalqlarının karına gələcək,
dünyanın mədəni sərvətlərinə açar kimi istifadə olunacaq. İndi,
məsələn, elə Azəbaycanda ingilis dilinin daha fəal mövqe
tutması, təəssüf ki, ancaq bazar iqtisadiyyatının şərtləri ilə
bağlıdır. İngilis dilini bildiklərinə görə şirkətlərdə işləyib
böyük maaşlar alan cavanların ingilis dilində Şekspiri, ya
Folkneri oxuyanlarına rast gəlməmişəm. Şekspir də, Balzak da,
Markes də, Kafka da hələ ki, bizə rus dili vasitəsilə çatır. Hələ
onu demirəm ki, rus ədəbiyyatı özü zəngin bir xəzinədir. Odur
ki, uzun illər nail olduğumuz yüksək mədəni səviyyəmizi
qoruyub saxlamaqda rus dili bizə gərək olacaq. Amma mən,
məsələn, qırğızın Azəri türküylə, qazaxın qaqauzla, yakutun
özbəklə rus dilində anlaşması yerinə, Türkiyə türkcəsiylə
anlaşmasını istərdim. Bax əlaqə, rabitə, ilətişim dili bu
deməkdir və bu daha real bir məqsəddir. Hələ onu demirəm ki,
696
bu prosesdə müstəqil dillərimiz Türkiyə türkcəsindən alınmış
ən uğurlu sözlərlə zənginləşəcək və bu ümummənəvi türk
məkanının yaranması yolunda daha gerçəkçi addım və
vasitədir. Yoxsa türk xalqları nümayəndələrinin iştirakıyla
Türkiyədə keçirilən müşavirələrdə türk dilindən daha çox rus
dili səslənir. Çünki türk kökənli soydaşlarımızın çoxu Türkiyə
türkcəsini bilmir, öz dillərindən başqa yalnız rus dilində
danışırlar. Başqırdla türkmənin bir-biriylə ingilis, ya fransız
dilində danışdıqlarını təsəvvür etmək çətindir. Gülüş doğuracaq
hadisələr də baş verir ki, bəzilərini mən bədii əsərlərimdə əks
etdirmişəm. Türkiyədə bir müşavirədə bir yanımda tatar, o biri
yanımda qazax oturmuşdu. Natiq kürsüdən deyirdi ki, bizim
hamımızın dili birdir, eynidir. Qazax və tatar məndən rus
dilində xəbər aldılar: – Nə deyir? – Cavab verdim: – Deyir ki,
dilimiz birdir. Hər ikisi rus dilində: – Düz deyir, – dedilər.
Bu cəhətdən mən müxtəlif türk dillərinin ləhcə
adlandırılmasının da qəti əleyhinəyəm. Əgər, tutalım,
Azərbaycan dili ləhcədirsə, hansı Ana dilin, ədəbi dilin
ləhcəsidir, Türkiyə türkcəsinin? Niyə? Molla Pənah Vaqifin,
Mirzə Fətəlinin, Aşıq Ələskərin, Sabirin, Mirzə Cəlilin,
bayatılarımızın dili niyə ləhcə sayılsın? Yox, bəlkə, bu
məntiqlə Türkiyə türkcəsi də ləhcədir. Onda əsas dil, Ana dil
(Ana dili yox, Ana dil – bunlar fərqli anlayışlardır), normativ
ədəbi dil hansıdır? Ya heç mövcud deyil?
Slavyan dil ailəsi də var, amma heç kəs rus, polyak ya
bolqar dilini ləhcə saymır.
Əlbəttə, Oğuz qrupunun dilləri, özəlliklə Azəri və Türkiyə
türkcəsi bir-birlərinə çox yaxındır. (Qazax diliylə qırğız, tatar
diliylə başqırd dilləri də bir-birinə çox yaxındır, hətta ümumi
ədəbiyyat klassikləri də var). Amma rus və ukrayna dillərinin
bir-birinə yaxınlığından da daha artıq bir-birinə yaxın olan
Azərbaycan və Türkiyə türkcəsi, hər halda, eyni dil deyil.
Bu iki dilin eyni dil olmasını iddia edən dostuma: – Sən
məndən yaşda kiçiksən, – dedim, – səni özümə qardaş bilirəm,
Dostları ilə paylaş: |