145
Aristotelin ölümündən sonra onun ardıcılları fəlsəfi
və elmi araşdırmalarını davam etdirmişdilər. Onların ən
başlıca vəzifələrindən biri müəllimlərinin fəlsəfi əsərlərini
şərh
etməkdən
ibarət
idi. Miladi
III
yüzillikdə
peripatetizm yeni-platonçuluqla (neoplatonizmlə) qarışaraq
ortadan çıxmışdır.
Aristotelin öyrəncilərindən olan Teofrastus (yun.
Θεόφραστος, m. ö. 370 – 285) onun irsinin davamçısı
olmuş və müəlliminin göstərişi ilə peripatetik məktəbə 34
il rəhbərlik etmişdir. O, bir çox kitabların müəllifi olmuş,
ancaq onların çox az bir qismi zamanımıza gəlib çatmışdır
(5, 197).
Teofrastus botanika elminin yaradıcılarından biri
olmuşdur. Bizim zamanımıza qədər onun "Bitkilərin
tarixi" (lat. Historia plantarum) və "Bitkilərin səbəbi" (lat.
De causis plantarum) adlı əsərləri gəlib çatmışdır. Bu
kitablarda bitkilərin təsnifatı və 500-ə yaxın bitki
növlərinin özəllikləri verilmişdir.
Onun fikrincə bitkilər diri varlıqdır, onlar həyatlarını
sürdürmək üçün suya və istiliyə möhtacdırlar. Teofrastus
hesab edirdi ki, bitkilərin həyatına çevrə (mühit) və
irsiyyət təsir edir.
Teofrastus bitki elminə aid problemləri həll etməyə
çalışaraq onların daxili quruluşunu araşdırmış, bitkilərin
heyvanlardan nə ilə fərqləndiyi sualına cavab tapmaq
istəmişdir. O, bitkilərə canlı orqanizm kimi baxırdı.
Teofrastusa görə çevrənin təsiri və irsiyyət bitkilərin
həyatında böyük rol oynayır. O müşahidə etməklə belə
qənaətə gəlmişdir ki, çevrənin təsiri altında heyvanların
146
rəngi dəyişə bilər. Bu kimi iddialar sonrakı dövrlərdə elm
tərəfindən təsdiq olunmuşdur. Ancaq, bəzi məqamlarda
isə onun iddiaları öz təsdiqini tapmamışdır. Çünki. onun
zamanında elm indiki qədər inkişaf etməmişdir. Ancaq,
Teofrastusun araşdırmaları nəticəsində botanika elmi
inkişaf etməyə başlamışdır. Həmçinin o, bitkilərin praktik
baxımdan təsərrüfatda işlənməsinə dair tövsiyələr də
vermişdir. (7, 186-189)
İdrak problemlərinə toxunan Teofrastus hesab
edirdi ki, elmi nəzəriyyələr düyğusal (empirik) əsaslara
dayanmalıdırlar (19). Duyğu vasitəsi ilə qavranılan biliyi
elmi nəzəriyyələrə zorla uyğunlaşdırmaq olmaz. Deməli
o, düşüncəni deyil, duyğusallığı idrakın əsası kimi qəbul
edirdi.
Teofrastus yunan fəlsəfəsinə ilk dəfə olaraq odu yer,
su və hava ilə birlikdə hər şeyin əsasında duran
ünsürlərdən biri hesab etməmişdir (21). O deyirdi ki, od
sərbəst olaraq var ola bilməz, çünki onun var olması üçün
yanacaq olmalıdır. Ünsür isə başqa şeylərə bağlı olmadan
səbəbsiz var olmalıdır. Buna görə də od ünsür ola bilməz.
Fizika sahəsində Teofrastus kateqoriyalara bir qədər
fərqli yanaşırdı. Əgər Aristotel hərəkəti yalnız keyfiyyət,
mahiyyət, miqdar və yer kateqoriyalarına uyğun olmasını
iddia edirdisə, Teofrastus hərəkət anlayışını bütün
kateqoriyalara, o cümlədən münasibət kateqoriyasına da
aid edirdi. Buna dəlil olaraq oğulun ölümü ilə atalığın
başa çatmasını göstərmək olar. Şeylərin keyfiyyət
baxımından dəyişməsi bəzən bir an içində baş verir.
147
Məsələn, ağ olan bir şey keçid mərhələsi olmadan qara ola
bilər.
Aristotel kimi Teofrastus da dünyanı hərəkətə
gətirən “İlk mühərrik” haqqında düşünürdü. Burada o, bir
neçə
aporiyaların
(ziddiyyətlərin
və
çətinliklərin)
yaranmasına diqqət yetirmişdir. Məsələn o, belə bir
suallarla çıxış edərək deyirdi ki, əgər bir mühərrik
vardırsa, onda nəyə görə əşyaların və cisimlərin (məsələn
göy cisimlərinin) hərəkəti eyni deyildir? Əgər mühərriklər
çoxdursa, onda hərəkətdə olan olayların ümumi ahəngini
nə ilə izah etmək olar? İlk mühərrik canlı deyilsə, onda o
necə məqsədyönlü fəaliyyət göstərə bilər? Beləliklə,
Teofrastus Aristotelin təlimində ziddiyyətləri açıqlamış,
ancaq ümumiyyətlə onun fikirlərini rədd etməmişdir.
Teofrastusun Tanrı haqqında fikirləri isə ziddiyyətli
idi. O, Tanrını özünü düşünən, özündə olan, və özünü
dərk edən təfəkkür kimi qəbul edirdi. Başqa tərəfdən o,
göyü və ulduzları da tanrılaşdırırdı (8, 30). Dünya isə
onun fikrincə əbədidir.
Teofrastus həm də bəzi dini ayinləri tənqid
edirdi. Xüsusən də o, qurbanların kəsilməsinə qarşı idi. O
deyirdi ki, təbiətcə insanlarla heyvanlar birdirlər, onların
davranışları, xasiyyətləri də bir-birinə bənzərdir. Ona görə
də, heyvanların kəsilməsi insan tərəfindən törədilər
amansızlıq və qəddarlıqdır (20). Hətta o, buna görə ət
yeməkdən də çəkinmişdir.
Daha sonra Teofrastus məqsədəuyğunluq və təsadüf
probleminə toxunmuşdur. Bir şey başqa şeyə görə ortaya
çıxır, ya da onun varlığı təsadüfi xarakter daşıyır? Bu
148
suala cavab verən Teofrastus teleologiyanın
73
təsirini
kiçiltmiş, onu mütləqləşdirməmiş, ancaq tam inkar da
etməmişdir. Canlı və cansız təbiətdə bir çox şeylər
təsadüfən baş verir. Belə olmazsa həyatda baş verən
qanunauyğunsuzluğu
və
ahəngsizliyi
izah
etmək
mümkün
olmazdı.
Yəni,
bəzi
hallarda
təsadüf
məqsədəuyğunluğa müdaxilə edərək onu pozur.
Bununla belə o, məqsədəuyğunluğu tam inkar
etmirdi, onu botanikada istifadə edirdi. O göstərmişdi ki,
bitkilərdə hər bir üzv başqasının varlığını təmin etmək
üçün mövcuddur. Kök onu saxlamaq və qidalandırmaq,
yarpaqlar isə günəş istiliyinin mənimsənilməsi üçündür.
Hər bir üzv isə tamlığı təşkil edir.
Teofrastus həyatın məqsədini xeyrə qulluq etməkdə
görürdü. Ancaq bunu edərkən o, aşırılığa varmağın və
abid olmağın da əleyhinə idi. Ümumiyyətlə o düşünürdü
ki, xeyir insan xoşbəxtliyi üçün əhəmiyyətlidir. Həyatın
bütün zövqləri keçicidir. İnsan yaşamağa başlayan kimi
həyat tez bitir. Ona görə də, şöhrət arxasınca qaçmaq
mənasızdır. Ümumiyyətlə, həyat onun üçün boş və
mənasızdır. (5, 196-197)
Teofrastus həm də insanın qüsurlu xasiyyətləri və
özəlliklərini araşdırmışdır. O, insanları ikiüzlü, yaltaq,
73
Teleologiya
(yun.
Τέλειος-sona çatmaq +
λόγος-təlim) –
məqsədəuyğunluq, məqsədyönlülük haqqında təlimdir. Teleoloji baxımdan
təbiətdə hər şeyin bir məqsədi vardır. İnsandan fərqli olaraq başqa canlılar və
əşyalar düşünməyərək ona doğru yönəlirlər. İlk dəfə teleoloji nəzəriyyə
Aristotel tərəfindən irəli sürülmüşdür. O hesab edirdi ki, hər bir şeyin
əsasında bir məqsədyönlülük durur. Bütün məqsədlər bir yüksək məqsədə
tabedir və ümumdünya ahənginin bir hissəsidir.
Dostları ilə paylaş: |