137
Epikürə görə xalq kütlələrinin tanrılar haqqında
təsəvvürləri yanlışdır. Buna görə də o, tanrıları inkar
edənləri deyil, onları kütlələrin düşündüyü kimi təsəvvür
edənləri qınamışdır (7, 69). Bununla belə o, kütlə inancına
qarşı açıq çıxış etməyin əleyhinə idi. Hətta, Epikürə görə
zərurət olduqda xalq qınağından qurtarmaq üçün dindar
kimi görsənmək də olar (7, 70-71). Beləliklə, Epikür
ənənəvi dinə qarşı çıxmağı mənasız hesab edirdi, çünki
onsuz da xalqın çoxu öz inanclarında qalacaq. Müdrik
üçün isə əsas məqsəd təbiətlə uyğunlaşaraq yaşamaq,
iztirablardan çəkinərək həzz almaqdır.
Epikürün fikrincə tanrılar əbədi deyil, onların varlığı
sonludur. Çünki, onların da təbiəti atomlardan ibarətdir.
Sadəcə tanrılar insanlara nisbətən çox yaşayırlar (7, 69).
Epikürün bir çox öyrənciləri olmuşdur. Onlardan
biri Lampsakuslu Metrodorus (yun. Μητροδωρος, m. ö.
331 – 278) idi. O, bir sıra zamanımıza çatmayan kitabların
yazarı olmuşdur. Sisero yazırdı ki, Metrodor öz
fəlsəfəsində cismani hissiyyatlara böyük önəm verirdi (2,
68-69).
Epikürün
daha
bir
öyrəncisi Militenalı
Hermarxus (yun. Ἕρμαρχoς, m. ö. 325 – 250) olmuşdur. O,
müəlliminin ölümündən sonra onun məktəbinə başçılıq
etmiş və onun fikirlərini yaymışdır. Eyni zamanda,
Hermarxus Aristotel və Platonun ardıcılları ilə də fəlsəfi
polemikalar aparmışdır. Ancaq, onun da əsərləri
zamanımıza gəlib çatmamışdır. (7, 136-137)
Epikürün təlimi m. ö. II yüzillikdən başlayaraq Roma
imperiyasında yayılmışdır. Roma epikürçülüyünün ən
138
görkəmli
nümayəndələrindən
biri
Qadaralı
Filodemus (yun. Φιλόδημος, m. ö. 110 – 40) idi. O, Afina
epikürçü məktəbinin başçısı Sidonlu Zenonun öyrəncisi
idi. M. ö. 80-ci ildə Filodemus İtaliyaya gedərək orada
Neapol şəhərinin yaxınlığında yerləşən Herkulanumda
epikürçü məktəbinin əsasını qoymuş və ona rəhbərlik
etmişdir. İkiyüz ildən sonra Vezuvium vulkanının
püskürməsi sonu Herkulanum Pompeya ilə birlikdə məhv
olmuşdur.
Bizim zamanımızda aparılan arxeoloji qazıntılar
nəticəsində orada Filodemusun bəzi əsərləri tapılmışdır.
Onların arasında “İnduksiya haqqında” adlı bir kitab da
var idi. Orada Filodemus stoaçıların bəzi fikirlərini təhlil
etmişdir. Belə ki, stoaçılara görə induksiya yolu ilə gəlinən
nəticə apriori
71
dəlillərin əsasında çıxarıldığı zaman həqiqi
olur (3, 445). Filodemus isə burada ön plana görünən
(zahirin)
və
görünməyənin
(batinin)
müqayisəsinə
arxalanan analogiyanı önə çəkirdi. Məsələn, induktiv
metodla belə qərara gəlmək olar ki, bəzi cisimlərin hərəkət
etməsi üçün müəyyən şərtlər olmalıdır. Belədirsə, onda
ümumiyyətlə bütün digər cisimlərin hərəkətinin də həmin
şərtlərlə baş verdiyini iddia etmək mümkündür. Burada
Filodemus hərəkətin mövcud olmasının zəruri şərti kimi
boşluqların olmasını sübuta yetirirdi. Deməli, onun
fikrincə hər bir nəticənin əsasında analogiyaya arxalanan
düşüncə metodu durur. Əgər induksiyanın istinad etdiyi
71
Apriorizm (lat. a priori) təcrübədən öncə olan və ondan asılı olmayan
bilikdir. Bu cür bilik öncədən vardır və əzəlidir.
139
faktları və müşahidələri təkzib edən bir dəlil yoxdursa,
deməli yürüdülən əqli nəticə düzgündür. (3, 445)
Roma epikürçülüyünün ən tanınmış təmsilçisi
isə Titus Lukretius Karus (lat. Titus Lucretius Carus, m. ö.
99 – 55) olmuşdur. “Hər şeyin təbiəti haqqında” (lat. De
rerum natura) adlı məşhur əsərində o bir çox fəlsəfi
problemlərə toxunmuşdur, bunu edərkən Epikürün
fəlsəfəsindən yararlanmışdır. Bu kitabda Lukretius ilk
növbədə xalqın arasında yayılmış müxtəlif mövhumat və
inanclara qarşı çıxış etmişdir. Onun fikrincə onlar
insanlarda qorxu hissi yaradır. Azadlığı əldə etmək üçün
isə bu qorxudan qurtarmaq gərəkdir (5, 60-61). Bunun
üçün təbiət olduğu kimi öyrənilib qavranılmalıdır.
Mövhumatların əsasını isə din təşkil edir, insanları
bədbəxtliklərə sürükləyir. Ona görə də, Lukretius dini
tamamilə inkar edirdi.
Lukretiusdan da öncə bəzi filosoflar (örnək üçün
Kritius) hesab edirdilər ki, əslində tanrılar yoxdur.
İnsanlar onları uydurmuşdurlar. Ancaq, tanrılara inanc və
onlardan qorxu hissi olmasaydı, insanlar ağlasığmaz
dərəcədə qətllər və digər başqa cinayətlər törədərdilər.
Ona görə tanrıları uyduranlar cəmiyyətdə düzənin
saxlanması üçün müsbət iş görmüşdülər.
Ancaq, Lukretius bu fikirlə razılaşmırdı. Onun
fikrincə, dini inkar etməklə insanlar arasında cinayətkarlıq
artmayacaq,
əksinə
bəzi
hallarda
müxtəlif
dini
140
mövhumatlar
adamları
cinayətin
törədilməsinə
sürükləyəcəkdir
72
(5, 29-30).
Təbiətdə hər şey özü-özlüyündən, yəni onun əzəli
qanunauyğunluğundan irəli gələrək baş verir. Bütün
bunların yaranmasında heç bir tanrı iradəsi yoxdur.
Dünyanı da heç bir tanrı yaratmayıb və idarə etmir, çünki
heç nədən nə isə yarana bilməz (5, 31). Eyni zamanda,
dünya yalnız insanlar üçün deyil, özü üçün mövcuddur.
İnsan isə dünyanın məqsədi deyil, yalnız onun bir
hissəciyidir. O da təbiətin qanunlarına tabedir və onu
üstələyə bilmir.
Lukretius tanrıların var olmasını inkar etməsə də,
onları yaradıcı və idarəçi funksiyalardan məhrum
etmişdir. O hesab edirdi ki, tanrılar ölməzdir, ancaq
təbiətin və insanların işlərinə qarışmırlar. Onlar özlərinə
məxsus bir məkanda yaşayır və həzzlərlə dolu həyat
sürürlər (5, 28). O məkan insanlardan sonsuz qədər
uzaqdadır. Bu səbəbdən tanrılara nə insanlar, nə də edilən
ibadət və dualar gərək deyildir. Onlar insanlara qarşı
biganədirlər. Bu səbəbdən də, Lukretiusa görə dinlərə,
kahinlərə, falçılara, peyğəmbərlərə heç bir ehtiyac yoxdur.
Lukretius tanrılar və dinlərin rolunu heçə endirərək
əsas dəyəri insanların düşüncəsində görürdü. Düşüncəsiz
insanın ömrü qaranlıq və qorxu içində keçir. Ağıl və
sağlam düşüncə isə mövhumatın qarşısını alır; insanı
72
Bəlkə də bu fikir zamanımızda İsveç, Norveç, Danimarka kimi əsasən
sekulyar (laik) və liberal dövrlərdə cinayətkarlığın yayğın olmamasında və
dində möhkəm olan Yaxın Şərqdə din adı ilə çoxlu cinayətlərin
törədilməsində öz təsdiqini qismən də olsa tapır.
Dostları ilə paylaş: |