141
ölüm, xəstəlik və həyatın problemləri qarşısında qorxudan
qurtarır. Yalnız sağlam düşüncənin vasitəsi ilə təbiətdə
hər şeyi olduğu kimi anlamaq olar. İnsan sağlam
düşüncədən başqa mühakimə etmə xüsusiyyətinə də
malikdir. Çünki, dünyada bir çox şeyləri yalnız mühakimə
yolu ilə izah etmək mümkündür.
Lukretiusa görə təbiətdə fövqəladəlik yoxdur.
Dünyalar gözə görünməyən və duyulmayan hissəciklərin
qasırğalarından yaranır. Bu hissəciklər hər şeyin
“toxumlarıdır” (atomlardır) (5, 34-35). Cisimlər, ruhlar və
dünyalar onlardan ibarətdir. Onlar təbii zərurətdən
yaranır. Hissəciklərin hərəkətdə olması üçün boşluqlar
vardır (5, 35-37). Hissəciklər əbədidir, onlardan ibarət olan
hər şey məhvə məhkumdur və keçicidir.
Ətrafımızın dərki prosesində duyğulara böyük
əhəmiyyət verən Lukretius, eyni zamanda onların
çərçivəli olmasını etiraf edirdi. Buna görə də o, idrakda
düşüncəyə də böyük əhəmiyyət verirdi. Məsələn, kainat
duyğu vasitəsi ilə deyil, düşüncənin fəaliyyəti nəticəsində
anlaşıla bilər.
Ümumiyyətlə, heç nədən nə isə yaranmır. Hər şeyin
əsasında toxumlar (atomlar) durur (5, 39-43). Şeylərin
məhv olması materiyanın məhv olması demək deyildir.
Bu yalnız daha mürəkkəb şeyin ən sadə elementlərə
bölünməsidir.
Lukretiusun fikrincə ruh da bədən kimi kiçik
hissəciklərdən (atomlardan) ibarətdir və o bədəndən
asılıdır.
Bədənin
ölümü
hissəciklərin
əlaqələrinin
pozulması və dağılmasıdır. Bu baş verən kimi bədənlə bir
142
yerdə ruhun hissəcikləri də dağılır və o məhv
olur. Beləliklə, Epikür kimi Lukrtetsius da ruhun
ölməzliyini qəbul etmirdi. (5, 97-98)
Daha sonra o, ölümlə həyatın bir-biri ilə
qarşılaşmamasını iddia etmişdir. Onlar qarşılaşmır deyə
ölüm həyatda olan insan üçün qorxulu deyil, çünki
həyatda olan insanın ölüm haqqında təsəvvürü yoxdur.
Ölümün gəlişindən sonra isə insanlar artıq bu dünyada
olmur və heç nəyi duymur. Ona görə də ölümün
qarşısında qorxu hissi olmamalıdır (5, 415-420).
Ruhun bir bədəndən başqasına köçməsi ideyasını
(metempsixozu) və onun insanın doğulmasından öncə var
olması inancını rədd edən Lukretius hesab edirdi ki, belə
bir şey olsaydı, onda insanlar öz keçmiş həyatlarını yada
salardılar. Metempsixoz ya da ruhların öncə var olmasını
iddia edənlərin fikrincə ruh bədənə girərkən öz keçmiş
həyatını yaddan çıxarır. Bu belədirsə, onda Lukretiusa
görə bu hal ölümdən fərqlənmir. İnsanın keçmişdə
həyatda olmasının mənası yoxdur. Ona görə ölən
adamların ruhları ölü, dirilərin isə diri hesab edilməlidir.
(5, 410-413)
Bundan başqa əgər metempsixoz real bir şey olsaydı,
onda heyvanların davranışı bir-biri ilə qarışardı. Məsələn,
şahin göyərçindən qorxardı. Düşüncə isə təkcə insanlarda
deyil, həm də heyvanlarda olardı.
Lukretius əxlaqi fikirləri irəli sürərkən Epikür
təliminin müddəalarını təkrar edir və deyirdi ki,
iztirabların aradan qaldırılması, ruhi sakitlik və ataraksiya
xoşbəxtliyin əsas şərtləridir.
143
Mövzu ilə əlaqəli suallar:
1. Epikür fəlsəfəsinin əsas məqsədi nədədir?
2. Epikür fəlsəfəsi hansı tərkib hissələrdən ibarətdir?
3. Epikürün fizikası hansı nəzəriyyənin üzərində
qurulmuşdur?
4. Epikürün atomçuluğu Demokritin təlimindən nə
ilə fərqlənir?
5. Epikür kosmoqonianı necə təsəvvür edirdi?
6. Epikürün kanonikasında hansı problemlərə
toxunulur?
7. Epikürə görə insan çevrəni necə dərk edir?
8. Epikür fəlsəfəsində əxlaqi problemlərin əsasında
hansı müddəalar durur?
9. Epikürə görə xoşbəxtlik necə əldə olunur?
10. Epikürün ictimai və siyasi fikirləri necə
olmuşdur?
11. Epikürün tanrılar haqqında nə düşünmüşdür?
12. Militenalı Hermarxus, Lampsakuslu Metrodorus
və Qadaralı Filodemusun fəlsəfi fikirləri hansı müddəaları
əhatə edirdi?
13. Lukretiusun dinə münasibəti necə olmuşdur?
14. Lukretius tanrıların varlığı və rolu haqqında nə
düşünmüşdür?
15. Lukretius insanın rolu haqqında nə demişdir?
16. Lukretius ruhlar haqqında nə düşünürdü?
17. Lukretiusun dünya quruluşunu necə təsəvvür
edirdi?
144
Ədəbiyyat:
1. Diogenes Laertius. Lives and Opinions of Eminent
Philosophers / Translated by C. D. Yonge. London: Georg
Bell & Sons, 1915.
2. Marcus Tullius Cicero. On the Nature of the Gods /
Translated by F. Brooks. London: Methuen, 1896.
3. Асмус В.Ф. Античная философия. М.: Высшая
школа, 1976.
4. Лосев А. Ф. История античной эстетики. Т. 5.
М.: ACT; Харьков: Фолио, 2000.
5. Лукреций. О природе вещей / Перевод
Ф.Петровского. М.: Художественная литература, 1983.
6. Маковельский А. О. Древнегреческие атомисты.
Издательство АН Азербайджанской ССР, 1946.
7. Шакир-Заде А. Р. Эпикур. М.: Соцэкгиз, 1963.
2.4. Peripatetizm
Qeyd edildiyi kimi Aristotel Afinada Likeion (yun.
Λύκειον) adlanan məktəbini yaratmışdır. O məktəbin
binasını və yerini öncə bədən tərbiyəsi üzrə oyunlar üçün
istifadə edirdilər. Aristotel isə orada dərslər keçirirdi.
Likeosun kölgəli bağlarında gəzintiyə çıxarkən Aristotel
öz öyrəncilərini fəlsəfəsinin müxtəlif aspektləri ilə tanış
edirdi.
Ona
görə
də,
Aristotelin
bu
məktəbi “peripatetik” (yun.
περιπατέω
–
gəzinti)
adlandırılmışdır.
Dostları ilə paylaş: |