Ġsraġl elyazov elxan həSƏNLĠ leyla həSRƏtova
Yüklə 6,76 Mb. Pdf görüntüsü
|
| ist
e U l A k l P M Burada, U ist - daĢıma prosesinin istismar fəaliyyətində iĢtirak edən iĢçilərinin orta sayıdır. Nəqliyyat, o cümlədən dəmiryol nəqliyyatı maddi istehsalın əmək tutumlu bir sahəsi olduğundan elmi-texniki tərəqqinin səviyyəsindən çox asılıdır. Əmək məhsuldarlığının artması və bununla bərabər tələb olunan istismar iĢçilərinin sayının azalması, daĢımaların həcminin artmasına gətirib çıxarır. Ona görə də daĢıma prosesinin səmərəliyini artırmaq üçün ilk növbədə, əmək məhsuldarlığının yüksəldilməsi vacibdir. DaĢımaların maya dəyəri, nəqliyyat müəssisələrinin iqtisadi fəaliy- yətini əks etdirən ən əsas ümumiləĢdirici göstəricilərdən biridir. Maya dəyəri ümumiləĢdirilmiĢ yük dövriyyəsinin hər bir ton km düĢən istismar xərcləridir. Ġstismar xərclərinə əmək haqqı ilə birlikdə sosial sığorta ayırmaları, yanacağa, elektrik enerjisinə, materiallara və ehtiyat hissələrə çəkilən xərclər, amortizasiya ayırmaları və digər xərclər daxildir. Daha doğrusu, daĢımanın maya dəyəri hər bir ton km-in və sərniĢin km-in istismar xərclərinə görə pulla ifadəsidir və aĢagıdakı düsturla hesablanır: l A k l P I M x d Burada, I x - daĢımaların həyata keçirilməsi üçün sərf edilmiĢ istismar xərcləri adlanır. DaĢımaların maya dəyərinə, onların həcmi, məsafəsi, hərəkət tərkibinin yükgötürmə qabiliyyəti, lokomotivin faydalı iĢ əmsalı, lokomotivlərin yanacaq və elektrik enerji sətfləri, vaqonların boĢ gediĢi və digər amillər təsir göstərir. DaĢımaların maya dəyərinin orta ədədi qiyməti, hər bir nəqliyyat növünün texniki iqtisadi xüsusiyyətini özündə əks etdirir. Kommersiya və yük əməliyyatlarının yerinə yetirilməsində daĢımaların maya dəyərinin təhlili böyük əhəmiyyət kəsb edir. Belə ki, mənfəətin əldə edilməsi dəmir yolu nəqliyyatı müəssisələrinin səmərəliliyinin artırılması üçün konkret tədbirlərin həyata keçirilməsini aĢkar edir. Bu isə ilk növbədə ayrı-ayrı elementlər və xidmətlər üzrə xərclərin ixtisar olunmasına səbəb olur. Əmək məhsuldarlığının artması, yanacaq və enerjiyə qənaət, texniki vasitələrdən səmərəli istifadə etmək və digər tədbirlər də daĢımaların maya dəyərinin azalmasını təmin edir. Dəmiryol nəqliyyatı və onun müəssisələrinin təsərrüfat fəaliyyətini özündə birləĢdirən iqtisadi göstəricilərindən biri də mənfəətdir. Mənfəət daĢıma prosesindən, dəmiryol nəqliyyatının xidmət sahələrindən, xətti müəssisələrindən və s. təsərrüfat bölmələrindən əldə edilən gəlirdən ΣG m daĢımaların istismar xərcini çıxdıqda yerdə qalan hissəsinə deyilir: M= ΣG m -ΣI x DaĢımaların maya dəyəri aĢağı düĢdükcə, mənfəət də artacaqdır. Dəmir yol nəqliyyatı müəssisələrinin əsas istismar fəaliyyətindən əldə edilən gəlir, dövlət büdcəsinin formalaĢması və əsaslı vəsaitin maliyyələĢdirilməsi üçün ən vacib Ģərtlərdən biridir. Dövriyyə vəsaitlərinə isə dövriyyə istehsalat fondları (xammal, materiallar, yanacaq, ehtiyat hissələri) və tədavül fondları (anbarda olan hazır məhsullar, yolda olan yüklənmiĢ mallar, material və yanacaqlar, müəssisənin (təĢkilatın) kassa və ya bank hesabında qalan pul vəsaitləri) daxildir. Lakin mənfətin mütləq qiyməti ilə yanaĢı, onun əsas istehsal fondlarının (ƏF) və dövriyyə vəsaitlərinin (DF) dəyərinə olan nisbəti, rentabellik –R,% səviyyəsi də təhlil edilməlidir. Dəmir yolunun əsas istehsal fondlarına istehsalat və xidməti binalar, tikililər, yol Ģəbəkəsi, elektrik ötürmə və rabitə xətləri, vaqon və lokomotivlər, cihaz və mexanizmlər, metal kəsən və ağac emal edən dəzgahlar, yükqaldırıcı nəqliyyat vasitələri və digər texnoloji avadanlıqlar daxildir, Əsas istehsal fondlarından istifadənin səviyyəsi fondverimi F yd (F m ) və fond tutumu-F t parametrləri ilə xarakterizə olunurlar və ayrıca olaraq yük dövriyyəsi və M-mənfəətə görə hesablanır: , , Fond tutumu fond veriminin tərs qiyməti ilə hesablanır. Dəmiryol nəqliyyatının yuxarıda nəzərdən keçirilən iqtisadi göstəriciləri bir- birindən bilavasitə asılıdırlar. Əmək məhsuldarlığı artdıqca daĢımaların maya dəyəri aĢağı düĢür, mənfəət, rentabellik və s. isə artır. Azərbaycan Dəmir Yolununun yük və sərniĢin daĢımaları üzrə əsas- texniki iqtisadi göstəriciləri cədvəl 1.3-də [21,23] göstərilmiĢdir. |