Сяадятъялил
Yüklə 1,13 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Kulminasiya
62
Cəlil Məmmədquluzadə nəsrində süjet xəttinin quruluşunda bəzi mərhələlər yerlərini dəyişir. Bəzən əsərin sonluğu əvvəldə verilir, hadisə söylənilir və son nəticə yenidən qeyd olunur. Ədib oxucunu hansı əhva- latdan danışacağını və nəticəni əsərin əvvəlindən tanış edir. Bu poetik quruluş əsərin süjet xəttinə heç də xələl gətirmir. Süjet xətti mərhələlərlə yenidən davam etdirilir. Belə poetik struktur ədibin iki nəsr əsərində – «Zəlzələ» və «Toy» hekayələrində özünü göstərir. Süjet xəttinin final və ekspozisiya mərhələləri tam vəhdətdə əsərlərin həm əvvəlində, həm də sonunda işlədilir.
Final Ekspozisiya
«Zəlzələ» hekayəsini nəzərdən keçirək. Əhvalat müəllifin təhkiyəsi ilə başlanır: «Zəlzələ- dən indi düz on yeddi il keçir və hərçənd o vaxtın əhva- latı yadımdan çıxıbdır, ancaq həmişə zəlzələ söhbəti düşəndə, bir yetim uşağın faciəsi hər bir təfsilatı ilə ayın-şayın gəlib durur gözümün qabağında və yazı yazdığım yerdə qələmi, yainki çörək yediyim yerdə tikəmi gərək qoyam yerə və huş-guşumu verəm keçmiş günlərə və çox bir dəqiqələri qara xülyalara qərq olam» (111, 630). Göründüyü kimi, söylənilən əhvalat hadisəsinin sonunu, eləcə də başlanğıcının özülünü qoyur. İlkin mərhələdən sonra hadisənin əsas obyekti və oradakı dağınıq mənzərələr, insanların faciəsi canlandırılır. щадисянин башланьыъы щадисянин сону
63
Təhkiyəçi və yoldaşları zəlzələdən dağılan Badamlı qə- səbəsinə kömək üçün yola düşürlər. Zəlzələdən əziyyət çəkən yüzlərlə insan kimi, müəllim Mirzə Əliqulunun da yaşadığı məktəb binası dağılmış və o, Bahadır yüz- başının evində məskunlaşmışdır. Mirzə Əliqulu köməyə gələn yoldaşlarını qarşılayıb Bahadır yüzbaşının evinə aparır: «Zəlzələnin qorxusundan yüzbaşının otaqlarına girib-çıxan yox idi. Və bizi də ehtiyat babətindən otağa aparmadılar» (111, 631). Əhvalatın ən yüksək inkişaf mərhələsi isə «Bu hində oturduğum yerdə az qaldı ki, başım gicəllənsin, bilmədim hansı tərəfdən elə bir xırıltı səsi gəldi ki, yenə zəlzələ oldu və yenə dam-daş uçmağa başladı» (111, 632). Dam-daş altında qalan insanların naləsi, Pəri arvad və gecə boyu ağlayan uşağının acınacaqlı vəziyyəti hadisənin tədricən açılmasını və sona yaxınlaşdığını göstərir. Nəticə, daha ətraflı təsvirlə əsərin əvvəlində söylə- nilən müəllif fikrinin ürək yandırıcı eyniyyətidir. «Başı- mı uzatdım daxmanın içinə və burada bir belə dəhşətli və nifrətli şey gördüm: bir balaca uşaq bir övrətin döşlə- rini ağlaya-ağlaya söküşdürür, övrət də gözlərini göyə tərəf dikib baxmaqdadır. Haman dəqiqə duydum ki, öv- rət cansızdır. Oradanca qayıtdım covustana, ancaq elə sürətlə qa- yıtdım ki, bilsə idim baxan yoxdur, uşaq kimi qaçardım. O vaxtdan on yeddi il keçir və həmişə gecə vaxtı bir uşaq ağlamağını eşidəndə Badamlı zəlzələsi yadıma düşür. Və həmişə bir yanda zəlzələ söhbəti qulağıma ça- tanda öz-özümə deyirəm: Ax, yazıq uşaqlar!» (111, 634). Hekayənin süjet xətti və mərhələlərini qrafik şəkil- də belə göstərmək olar:
64
Kulminasiya
Zavyazka
Razvyazka
Final
Fina l
Eyni poetik forma «Toy» hekayəsində də özünü göstərir. Hekayə son nəticə ilə başlayır və son nəticə ilə də qurtarır. «Mənim adətimdir: bir yerdə dustaqxana adı gələndə gərək iki ağaclığından qaçam, yox olam. Mən dustaqxanadan çox qorxuram və əgər keçən vaxtlarda mənim başıma gələn qəzavü qədəri nağıl eləsəm və siz də hövsələ ilə oxuyub başa çıxsanız, o vədə görəcəksiniz ki, dustaqxanadan qorxmağa mən çox haqlıyam (111, 618). Hadisənin başlanğıcı qeyd olunur və süjet xətti mərhələlərlə davam etdirilir:
Харабадан чыхарылан язилмиш Пяри арвад вя кюрпяси
Йенидян зялзялянин олмасы, дам- даш алтында галан инсанларын наляси Эеъя бойу кясилмяйян ушаг наляси щадисянин башланьыъы Зялзялядян даьылан Бадамлы гясябясиня эялян тящкийячи вя йолдашларынын эюрдцкляри мянзяряляр щадисянин сону Зялзялядян он йедди ил кечмясиня бахмайараг унудулмайан йетим ушаьын фаъияси
65
Kulminasiya
Zavyazka
Razvyazka
Ekspozisiya
Final
Final
Süjet xəttinin inkişaf mərhələlərində qeyd olunan, fərdi üslub xüsusiyyətlərini izah edən bütün bu faktlar eyni zamanda ədibin sənətkarlıq və təsvir obyektinin zənginliyini də göstərən mühüm bir cəhətdir. Ümumiyyətlə, Cəlil Məmmədquluzadə nəsrində ideya və sənətkarlıq məsələlərini bir-birindən ayırmaq çətindir. Ədibin bir sıra hekayələrində hadisə tamam- lanır, yəni final – hekayənin sonu verilir. Bundan sonra müəllif təsvir və istiqaməti yeni bir sonluğu oxucunun öz təxəyyülünə və təsvirinə yönəldir. Müəllif əsərdə ideyanı bir az da maraqlı təqdim etmək üçün süjet xət- tində məsələləri, hadisə və münasibətləri gizli saxla- yaraq bu yolla nəticənin aydın və maraqlı ifadəsini göstərir. Bu baxımdan «Pirverdinin xoruzu», «İranda Онун сящвян дустагла гарышыг салынмасы Халанын дустаг оьлу Ябдцлкяримдян йана бярк гцсся етмяси вя щекайя гящряманынын халасы оьлуну дустагхана- дан чыхарыб эятиряъяйи барядя вердийи сюз Дустагхана конторунда мясялянин айдынлашмасы щадисянин башланьыъы Ясяр гящряманынын халасы гызынын тойу щадисянин сону Дустагхана горхусу
Yüklə 1,13 Mb. Dostları ilə paylaş:
|