T. C. Ankara üNİversitesi sosyal biLİmler enstiTÜSÜ antropoloji (SOSYAL antropoloji) anabiLİm dali

253 
 
örülmüştür.  Artık  biliyoruz  ki,  köylü  okuyup  yazma  öğrenince  tavukları  daha 
fazla yumurta vermeyecektir. Bunun için yol, tavuk yemi, tavuk aşısı ve para 
gibi  olanaklar  gereklidir.  Ama  her  şeyi  eğitimden  beklemek  nasıl  yanlışsa, 
eğitimi  bir  yana  iterek,  her  şeyi  ekonomik  kalkınmadan  ve  sanayileşmeden 
beklemek da aynı şekilde yanlıştır. 
Atatürk’ün  Türk  eğitim  çalışmaları  içinde  önemli  bir  yeri  de  var.  Eğer 
onun  verdiği  destek  olmasa  1920’lerde  ve  30’larda  girişilen,  karma  eğitim, 
Latin alfabesinin kabulü ve köy eğitimi projeleri gibi önemli reformlar herhalde 
gerçekleştirilemezdi. 
Eserin  önsözünde  Başgöz  arka  kapaktaki  değerlendirmelerine  ilaveten  kitap 
hakkında şu bilgileri vermektedir: 
Türkiye’nin  Eğitim  Çıkmazı’nın  uzunca  bir  hikâyesi  var.  Bu  kitabın 
tamam  olmayan  ilk  baskısı  Amerika’da  yapıldı.  Bir  güzel  Amerikalı  olan 
Wilson, Türkçe bilmezdi; Türkiye’nin eğitim sorunları üzerinde çalışmışlığı da 
yoktu.  Ama  o,  üçüncü  dünyanın  eğitim  sorunlarına  yabancı  değildi; 
Unesco’nun  kuruluşunda  görev  almıştı.  Yeni  fikirlere  açık,  dürüst  ve  değerli 
bir  bilim  adamı  idi.  1967  yılında  ölene  kadar  Kaliforniya  Üniversitesinde 
profesör ve eğitim fakültesi dekanı olarak görev yaptı… (bu) Kitabın yapısını 
değiştirdi,  bölümleri  yeniden  düzenledi.  Kısacası,  kitabımıza  Amerika’da 
basılacak biçimi o verdi. Bu emeğe saygı duyduğum için İngilizce kitaba onun 
adını yazar olarak koydum. 
Başgöz,  bu  bilgilerden  sonra  Howard  Wilson’un  eğitim  raporunu  hangi 
tarihler  arasında  ve  nasıl  yazdığını  okuyucuyla  paylaşmaktadır.  Rapor  Demokrat 

---

254 
 
Parti’nin iktidarda olduğu 1959 yılında yazılmıştır. Ancak raporun Parti’yi memnun 
etmeyen  özellikleri  olması  sebebiyle,  27  Mayıs  devriminden  sonra  1961  yılında 
yayınlanabilmiştir.  Başgöz,  eğitim  ile  ilgili  bu  raporda  neden  yer  aldığını  da  şu 
sözlerle açıklamaktadır: 
Wilson  Türkiye’ye  yaptığı  kısa  gezide,  her  okulda  bir  Atatürk  köşesi 
görünce  şaşırır.  Köşelere  yazılan  Atatürk’ün  sözlerinden  çıkarır  ki,  Mustafa 
Kemal’in Türk eğitimine büyük etkisi olmuş. Ford Vakfı’na bir öneride bulunur. 
Bir  Türk  araştırmacı  seçilmeli,  bir  zaman  için  Amerika’ya  gönderilmeli  ve 
Wilson’la  işbirliği  ederek,  Atatürk  ve  Türkiye  Cumhuriyeti’nde  eğitim 
konusunda  bir  kitap  yazmalıdır.  Gerekli  burs  Ford  Vakfı’nca  sağlanır  ve 
Türkiye’den böyle bir insan aranmaya başlar. Seçilen iki kişiden biri bendim. 
Wilson  kendisine  bildirilen  iki  addan  benimkini  seçti  ve  ben  böylece 
Amerika’nın yolunu tuttum. 
Benim eğitimci olmamam, Wilson’un da Türk eğitimine yabancı olması 
çalışmamıza değişik bir nitelik kazandırdı. Türk eğitimcileri, konuyu incelikleri 
ile  bildikleri  için,  çalışmalarında,  yalnızca  soyut  eğitim  sorunları  üzerinde 
duruyorlar.  İlköğretim,  ortaöğretim,  ders  kitapları,  ders  programları  derken 
toplumda  eğitime  yön  veren  kurumlar  dikkatlerinden  kaçıyor,  çalışmalarının 
dışında  kalıyor.  Böylece  eğitim  toplumdan  soyutlanıyor;  havada  sallanan  bir 
kurum hali alıyor. 
Önsözde yer alan bu bilgilerden sonra Başgöz, kitabın arka kapağında da yer 
alan eğitim ile ilgili görüşlerini tekrar okuyucuyla paylaşmaktadır. Kitabın 2005 yılı 
baskısının diğerleri ile olan farklılıkları hakkında ise şunları söylemektedir: 

---

255 
 
Pan  Yayınevince  Türkiye’nin  Eğitim  Çıkmazı  adı  ile  basılan  bu  kitap, 
Dost  Yayınevi’nce  yapılan  ilk  baskının  aynı  değildir.  Yeni  baskıya  Köy 
Enstitüleri  ile  ilgili  bir  çalışma  eklenmiş;  ayrıca  “Ve  Sonrası”  başlıklı  bir 
bölümle  1950’den  sonraki  gelişmelerin  kısa  bir  eleştirisi  yapılmıştır. 
Bunlardan  başka,  kitabın  tümü  yeniden  elden  geçirilmiş,  daha  sonraki 
yayınlardan  ve  çalışmalardan  faydalanılarak  hemen  her  bölümde,  irili  ufaklı 
değişmeler gerçekleştirilmiştir.
160
 
Kitap 
hakkında 
bu 
temel 
bilgilerin 
verildiği 
Önsözden 
sonra, 
bibliyografyasıyla  birlikte  308  sayfa  tutan  bu  kitabın  bölümlerini  kısaca  şu  şekilde 
tanıtabiliriz. Birinci bölüm Yakın Çağda Osmanlı İmparatorluğu Eğitimine Bir Bakış 
adını  taşımaktadır.  Bölüm  iki  başlığa  ve  sekiz  alt  başlığa  ayrılmıştır.  Alt  başlıklar 
sırasıyla 19. Yüzyıl modernleşmesi öncesi Osmanlı eğitim kurumlarını ve Tanzimat 
sonrası  dönem  eğitim  kurumlarını  kısaca  tanıtmaktadır.  İkinci  bölüm,  İkinci 
Meşrutiyet ve Eğitim Başlığını taşımakta ve bu konu hakkında bilgiler içermektedir. 
Üçüncü bölüm Kurtuluş Savaşı ve Eğitim hakkında bilgiler içermektedir. Dördüncü 
bölüm  olan  Türkiye  Cumhuriyeti  başlıklı  bölümde  ise  Cumhuriyetin  ilan  edildiği 
tarihte  ülkedeki  eğitimin  durumu  anlatılmaktadır.  Beşinci  bölümde  Cumhuriyet 
devrinde  modern  eğitimin  kurulması  bu  dönemde  yapılan  reformlarla(tevhidi 
tedrisat, alfabe değişikliği, karma eğitim v.d.) birlikte açıklanmaktadır. Altıncı bölüm 
Modern  Eğitimin  Geliştirilmesi  başlığını  taşımaktadır.  Bu  bölümde  Köy 
Enstitülerinin  kurulmasına  giden  yol,  aşamaları  ile  birlikte  açıklanmaktadır.  Ayrıca 
bölümde  üniversite  reformu,  halk  evleri,  tarım  eğitimi  gibi  konuların  da  kısaca 
üstünde  durulmaktadır.  Yedinci  bölümde  Köy  Enstitüleri  girişimi  ve  sonrasında 
                                                             
160
 İlhan Başgöz, Türkiye’nin Eğitim Çıkmazı ve Atatürk, İstanbul, 2005, 7–11 

---