T. C. Ankara üNİversitesi sosyal biLİmler enstiTÜSÜ antropoloji (SOSYAL antropoloji) anabiLİm dali
Yüklə 1,25 Mb. Pdf görüntüsü
|
120 kavuşan ve 1242 yılında bastırılan Baba İshak ayaklanması, bu dinsel ve politik hareketin en önemlisi olmuştur. Nasreddin Hoca fıkralarındaki dünya görüşü genellikle, Yunus Emre gibi, Hacı Bektaş Veli gibi dervişlerin ve öteki tasavvuf erlerinin dünya görüşlerine benzer. Bunlar Müslümanlıkta bağımsız düşüncenin temsilcileridir. Bu tasavvuf erleri devletten ve servetten uzak kalmışlar, politikanın otoritelerine ya yaklaşmamışlar yahut ellerine fırsat geçmişse onlara karşı gelmişlerdir. Her zaman yoksuldan yana olmuşlar; kaba kuvvetle ve kılıçla değil, sevgi ile gönüllerde taht kurmayı yeğlemişlerdir. Yazılarında her zaman halkın anlayacağı bir dil kullanmışlardır. 17. Yüzyıldan sonra, Hoca’nın din üzerine söylenen hikâyelerinde bir değişme görülür. Nasreddin Hoca, artık saray kültürüyle ve politik din haline gelen Sünni Müslümanlıkla uzlaşmalara gitmektedir. Bu değişimi hazırlayan bazı nedenler var: ilkin Osmanlı devleti, Bâtıni inanışları benimseyen Anadolu’daki küçük beyliklerin bağımsızlığına son veriyor. Tekkeler, ya vergi bağışıklıkları sağlanarak veya vakıf gelirleri ile beslenerek devletin kontrolüne alınıyor. Böylece Bâtıni inanışlarında kümelendiği yuvalar da etkinliğini kaybediyor. Fatih devrinden sonra ise, dinde serbest düşünme, “zındıklıktır” denerek cezalandırılıyor. Bu dinsel hoşgörüsüzlüğün en çarpıcı örneği 17. Yüzyılın ortalarında belirir ve Osmanlı tarihinde, Kadızadelerle Sufiler arasındaki çatışma olarak adlandırılır. 92 Başgöz ilerleyen bölümlerde politikanın Nasreddin Hoca yazmalarına nasıl yansıdığını detaylarıyla açıklamaktadır. 19. Yüzyılda baskının (matbaanın) yoğun 92 A. g. e. s. 26–35 121 kullanımıyla fıkraların ulaşılabilirliği artmış fakat yine sansür ciddi bir engel olmuştur. Abdülhamit döneminde Nasreddin Hoca fıkraları tamamen yasaklanmıştır. 1909’da genç Türkler Abdülhamit idaresini devirene kadar da bu yasak sürmüştür. Bölümde görüldüğü üzere iktidarın kimin ya da kimlerin elinde olduğu bu fıkraların kaderini belirlemede herhalde en önemli etkendir. Zira bazı dönem yazmalarında oldukça açık saçık olan bölümler diğer dönemin yazmalarında sansüre uğramışlardır. Başgöz; Nasreddin Hoca, Beyler, Padişahlar başlıklı bölümde, Hoca’nın devlet otoriteleri ile olan ilişkilerini şu şekilde değerlendirmektedir: Hikâyelerin bir bölüğünde hoca, beyler, padişahlar, sultanlar gibi güçlülerle karşı karşıya gelir. Bunlardan ikisi, Sultan Alâeddin (Alâeddin Keykubat 1210-1389) ile Gazi Hünkar (Sultan I. Murat 1325-1389) Selçuklu ve Osmanlı padişahlarıdır. Hoca bunlara pek saygısız davranmaz, hakaret etmez; olsa olsa, onların önünde görgü kurallarını çiğner. Bu otoritelerden biri olan Timurlenk, ancak 17. Yüzyılda Nasreddin hoca hikâyelerine girer. Timur üzerine söylenen hikâyelerde Nasreddin Hoca, bilim adamlarının, kültür kahramanı (culture hero) dedikleri karakter olarak karşımıza çıkar ve sokaktaki küçük adamın sözcülüğünü yapar; demokrasi şampiyonudur. İnsan ilişkilerinde eşitlik sağlamaya çalışır. Suyun başında oturarak şişinen, gücünü kötüye kullanan beylere, padişahlara haddini bildirir. Onların sivriliklerini gözler önüne serer. Onlara doğru dürüst insan olmanın gereklerini hatırlatır. Bu hikâyelere başka yorumlar da yapılabilir. Onlara ilkel bir sözlü protesto denebilir (Hobsbawm); insanların küçükten beri baskı altında tuttuğu saldırganlık duygusunun açığa çıkması denebilir (Freud); veya otoritelere karşı gelmek içgüdüsünün anlatımı denebilir.(Fromm) Fakat hangi yorum yapılırsa yapılsın, bu hikâyeler, 122 haksızlık yapan, dürüst davranmayan, zulüm eden idarecileri cezalandırarak, sokaktaki insanı sevindirmekte, ona gönül rahatlığı sağlamaktadır. 93 Başgöz’ün kitabında inceleyeceğim son bölüm Hoca ve Ailesi adını taşımaktadır. Bu bölüm Nasreddin Hoca ve büyük ihtimalle “hayali” olan ailesi arasındaki ilişkileri açıklamaktadır. Başgöz bu durumu şu şekilde değerlendirmektedir: Nasreddin Hoca hikâyelerindeki aile yapısı, gerçek bir aile yapısını yansıtmaz. Eski yazmalarda Hoca’nın ailesi ile aile üyelerinin birbirleri ve ana babaları ile ilişkileri bir acayiptir. Ailede bir otorite boşluğu vardır. Ne Hoca, ne karısı ailede birliği ve dirliği sağlayacak bir otoriteye sahip görünür. Herkes kendi başına buyruktur. Kimse ötekini sever sayar görünmez. Bu ailede, cinsel olsun olmasın, insan içgüdülerini sınırlayan hiçbir değer yoktur. Gerçek aile ilişkilerinden söz edilemez, sadece bir karmaşanın hüküm sürdüğü ilişkiler içindedir aile. Bu aile nazari (hipotetical) bir birimdir. Öyle bir birim ki, orada kişinin bağımsızlığına sınırlar getiren aile kurumundaki bütün sorunlar ve gerginlikler dehşetli abartılarak ve gülünçleştirerek anlatılmış. Eski hikâyelerde Hoca’nın ailesinde beliren en açık öğe karı ile kocanın otorite için çekişmesidir. Her ikisi de, karşısındakini küçük düşürmek, aşağı dereceye itelemek ve kendi üstünlüğünü belirtmek için cinseli bir silah gibi kullanır. Hoca hikâyelerinde cinselden sıkça söz edilir, ama hikâyelerde anlatılan ailede kadın erkek arasında sevgiye dayanan, olgun bir ilişki kurulabilmiş değildir. Bu ailede kadın da, cinselin konuşulmasında ve cinsel 93 A. g. e. s. 36–40 Yüklə 1,25 Mb. Dostları ilə paylaş:
|