T. C. Ankara üNİversitesi sosyal biLİmler enstiTÜSÜ antropoloji (SOSYAL antropoloji) anabiLİm dali

126 
 
Bu  hinde  avratı  gelmiş.  “Bire  mağbun  olacak!  nedür  bu?”  demiş.  Hoca’da 
ayıtmış:  “Ye  bire  emcüğün  sikdüğüm!  Eline  bıçak  vereyin,  elini  mi  kessün.” 
demiş.
95
 Sayfa 144’de yer alan 208 numaralı fıkra ise şu şekildedir: “meğer bir gün 
Nasreddin  Hoca  pazarda  giderken  bir  avrat  gördi.  Heman  bu  avratın  önüne 
geçüp  dedi  kim:  “hay!  Bola  am  satar  mısın?”  ol  avrat  dedi  kim:  “vay  şol  er 
delürmiş!” Nasreddin Hoca aytıdı: “ya s.k alur mısın?” dedi. Nasreddin Hoca 
aytıdı:  “behey  emcüğün  sikdüğim!  Ya  am  satmazsın,  sik  almazsın,  pazarda 
ne  maslahatun  var?”  demiş.
96
  Sayfa  167’de  bulunan  276  numaralı  fıkra  da  şu 
şekildedir:  Bir  gece  dahi  avratı  Hoca’ya  ardın  döner.  Hoca  dahı:  “Ne  asıl 
olursa  deliğin  biri  benim  tarafımdadır.”  der.
97
  Örnek  olarak  gösterdiğim  bu  üç 
fıkra da Hoca’nın epeyce edebe aykırı ve sansürlü fıkralarındandır. Boratav kitabında 
bu fıkraları büyük oranda orijinal yazmalardaki halleriyle ve o dönemin Türkçesiyle 
okuyucuya  aktarmaktadır.  Şimdi  de  Başgöz’ün  Nasreddin  Hoca’sından  bu  tarz 
fıkraları  örnekleyelim.  Sayfa  28’de  yer  alan  11  numaralı  fıkra  şu  şekildedir:  Hoca 
bir  şehre  varır,  minareyi  görür  ve  sorar.  “Bu  nedir?”  “Bu  bizim  şehrimizin 
si.idir”  diye  cevap  verirler.  Hoca  der  ki:  Bari  buna  göre  götünüz  var  mı?”
98
 
Kitabın,  Hoca  ve  Din  başlığı  adı  altında  yer  alan  fıkra  bu  şekildedir.  Kitabın 
Nasreddin Hoca, Beyler, Padişahlar  başlıklı  bölümde  yer alan 18  numaralı  fıkra  ise 
şöyledir: Hoca’nın karısı, başka kadınlarla beraber ırmakta çamaşır yıkarmış. 
Padişah at üstünde geçerken Hoca’nın karısına dikkatlice bakar. Kadın derki 
“ne  bakarsın  uğursuz  herif?”  padişah  bu  kadının  Nasreddin  Hoca’nın  karısı 
                                                             
95
 Pertev Naili Boratav, Nasreddin Hoca, Ankara, 1996, s.111 
96
 A.g. e. s.144 
97
 A.g. e. s.167 
98
 İlhan Başgöz, Nasreddin Hoca, İstanbul, 1999, s.28 

---

127 
 
olduğunu öğrenince hoca’yı çağırtır ve sorar “Filan kadın senin karın mıdır?” 
hoca  “evet”  deyince  padişah  “git  o  kadını  buraya  getir”  der.  Hoca  “ne 
yapacaksın sultanım?” deyince “onun a.ına sıçacağım” der padişah. Hoca da 
“  Sen  gel  benim  s.ime  sıç,  ben  gider  onun  fercine  bırakırım”  diye  cevap 
verir.
99
  
Başgöz’de  görüldüğü  gibi  fıkralar,  Boratav’ın  aksine,  günümüz  Türkçesiyle 
anlatılmaktadır. Bu fıkralar görüldüğü üzere “parayı veren düdüğü çalar” da olduğu 
gibi  çocuk  kitaplarına  ya  da  genel  fıkra  kitaplarına  konulacak  fıkralar  değildir.  İki 
araştırmacı  da  bu  tarz  fıkralardan  örnekler  vererek  sosyal  bilimci  olmanın 
sorumluluğunu yerine getirmiş gözükmektedirler. 
İki  halkbilimci  de  Hoca  fıkraları  ile  ilgili  sansürü  eserlerinde  dile 
getirmişlerdir. Bu açıdan Boratav ve Başgöz arasında ciddi bir fark yoktur. İki yazar 
da  okuyucuları  rencide  etmemek  için  diğer  araştırmacıların  uyguladıkları  sansüre 
değinmişlerdir.  Bu  sansürün  zamanın  toplumsal  değer  yargılarıyla  ve  siyasetiyle 
nasıl  el  ele  yürüdükleri  bilgisi  de  iki  araştırmacının  kitaplarında  yer  almaktadır. 
Hoca’nın  genel,  herkesime  ve  herkese  hitap  eden,  fıkraları  olduğu  gibi  bazı 
müstehcen  fıkraları  da  bulunmaktadır.  Fıkralarda,  içerik  ve  anlatımda,  matbaanın 
yaygın kullanımının da etkisiyle 19. Yüzyıl basımlarında meydana gelen değişimler 
ve bu değişimlerin nedenleri de iki araştırmacı tarafından etraflıca tartışılmıştır. 
Hoca  fıkralarının  yayılma  alanları  ile  ilgili  olarak  Başgöz,  Hoca’nın 
“Mozardina Joe” adı ile ABD’ye kadar ulaştığı bilgisini vermektedir. Boratav da ise 
bu  bilgi  bulunmamaktadır.  İki  araştırmacı  da  Hoca  fıkralarının  gerek  Osmanlı 
                                                             
99
 A.g. e. s. 39 

---

128 
 
yayılması,  gerek  kültür  alışverişi  içinde  çok  uzak  coğrafyalara  yayıldıklarını 
belirtmişlerdir.  Yine  iki  araştırmacı  da  kitaplarında  meşhur  Alman  edebiyatçı 
Goethe’nin de Hoca’dan haberdar olduğu bilgisini vermişlerdir. 
İki  halkbilimcinin  Nasreddin  Hoca  hakkında  ortak  kaleme  aldıkları  yabancı 
yapıtları  da  bulunmaktadır.  Bunlar  yabancı  araştırmacılar  için  kaynak  kitap 
niteliğindedir. Bunlardan ilki İngilizce basılmış; I Hoca Nasreddin, Never Shall I Die 
(Nasreddin  Hoca,  Ben  Asla  Ölmeyeceğim)  adlı  bir  kitaptır.  Kitap  İndiana 
Üniversitesi Türkçe araştırmaları serisinden çıkmıştır. Seri numarası 18 olan bu eser 
1998  yılında  yayımlanmıştır.  Kitabın  genel  editörü  İlhan  Başgöz’dür.  Editörler 
komitesi  ise;  Kemal  Sılay,  Talat  Sait  Halman,  Halil  İnalcık,  Yıldıray  Erdener  ve 
Henry Glassie’den oluşmaktadır. Kitapta, Nasreddin Hoca öyküleri, Bahaî’den tekst 
illüstrasyonları ve Hoca hikâyelerinin tematik analizleri (a thematic analysis of hoca 
stories)  bulunmaktadır.  Kitap  İngilizce  bilen  yabancı  araştırmacılar  için  Hoca 
hakkında en  büyük  başvuru kaynağı olma özelliğini  bugün de korumaktadır.  Kitabı 
incelediğimde  benim  gördüklerim  tezde  kullandığım  Boratav  ve  Başgöz 
makalelerinin  İngilizce  karşılıklarının  eserde  aynen  yer  aldıkları  oldu.  Bunun 
haricinde  eser  Türkiye’nin  en  önemli  tarihçilerinden  Halil  İnalcık’ın  da  Hoca 
hakkındaki  tespitlerini  içermektedir.  Yine,  eserde,  Türkiye’nin  en  önemli  edebiyat 
eleştirmenlerinden 
Talat 
Halman’ın 
da 
Hoca 
hakkındaki 
görüşleri 
ve 
değerlendirmeleri yer almaktadır. 
İkinci kitap ise bu ilk kitabın Fransızca çevirisidir. Kitabın Fransızca orijinal 
adı;  Moi,  Hoca  Nasreddin,  Jamais  Je  Na  Mourrai  (Nasreddin  Hoca,  Ben  Asla 
Ölmeyeceğim)’dir.  Bu  kitapta  birinci  kitap  gibi  İndiana  Üniversitesi  tarafından 
desteklenmiştir.  Kitabın  Türkiye’deki  yayıncısı  Kültür  Bakanlığıdır.  Kitap  2001 

---