T o sh k e n t d a V l a t iqtiso diyo t u niversiteti f. T. A b d u V a X id o V, Z. A. Um arov, K. N. D ju ra y ev

1. 4. Banklarda buxgalteriya hisobi hisobvaraqlar rejasi
mazmuni va mohiyati
Respublikamizda bank tizimining uzluksiz rivojlanishi bozor munosabatlari
sharoitidagi ob’ektiv zaruriyat bo'lib, bu o 'z navbatida, banklar faoliyatini uzluksiz
nazorat qilishni va ulami samarali boshqarish uchun zarur ma'lumotlar bazasini
vujudga keltiruvchi buxgalteriya hisobining uslubiy asoslarini takomillashtirib
borishni talab etadi.
Banklarda buxgalteriya hisobi tizimini takomillashtirish ko'p jihatdan uning
uslubiy asoslari hisoblangan, buxgalteriya hisobining hisobvaraqlar rejasining
tuzilishiga bog'liqdir. Ushbu hisobvaraqlar rejasi Banklarda amalga oshiriladigan
barcha bank operatsiyalami xalqaro standartlar asosida amalga oshirish imkoniyatini
beradi. Ungacha Banklarda qo'llanadigan hisobvaraqlar rejasi markazlashgan rejali
iqtisodiyotning o'ziga xos xususiyatlaridan kelib chiqqan holda, uning ishlash
tamoyiliga quydagilami:
kredit resurslarini markazlashgan holda hududiy va tarmoqiar bo'yicha yig'ish va
taqsimlash;
kredit resurslarini xalq xo'jaligi rejalarining bajarilishiga xizmat qilishini nazorat
qiluvchi ma'lumotlar bilan ta'minlash;
davlat m ablag‘larining harakatini va sarflanishini pastdan yuqoriga va yuqoridan
pastga hisobvaraqlar rejasi yordamida kuchli nazorat ostiga olish uchun asos qilib
olgan edi.
Albatta, hisobning bunday tizimi mazmun va mohiyat jihatidan butunlay
boshqacha bo‘lgan bozor iqtisodiyotiga o‘tish davri talabiga to‘liq javob bera olmay
qolgan
edi. Shu boisdan, bank tizimini isloh qilishda dastlab hisobvaraqlaming
ishlab chiqilishi muhim ahamiyatga ega bo‘ldi. Yangi hisobvaraqlar rejasini ishlab
chiqishda ulaming o‘ziga xos xususiyatlari inobatga olingan va ular quydagilardan
iborat:
yangi hisobvaraqlar rejasi buxgalteriya hisobining xalqaro standartlariga mos
kelib, daromadlar va xarajatlar hisobot oyining o'zida aks ettiriladi. Eski
hisobvaraqlar rejasida daromadlar kelib tushganda, xarajatlar esa to‘langanda
buxgalteriya hisobida aks ettirilar edi;
-
yangi hisobvaraqlar rejasida aktivlar mavjudlik tamoyili bo'yicha joylashtirilgan
bo'lib, bu aktiv moddalarini operativ ravishda boshqarish imkoniyatini beradi.
Passivlar esa muddati bo'yicha joylashtirilgan bo'lib, mijozlar oldidagi
majburiyatlarini bajarilishini nazorat qilish imkoniyatini beradi;
yangi schetlar rejasida aktivlar va majburiyatlaming real baholash imkoniyati

---

mavjud bo'lib, bundan kelib chiqqan holda, aktivlaming tavakkalchilik darajasi
bo'yicha yoqotishlar uchun zahiralar tuzish imkoniyatini beradi;
yangi hisobvaraqlar rejasida qimmatli qog'ozlar ikki guruhga bo'lingan bo'lib,
birinchi guruh oldi-sotdi qilishga, ikkinchi guruh esa investitsiyaga yonaltirilishi
rejalashtirilgan;
bankning o 'z kapitali tarkibi mustaqil bo'lim larga bo'lingan bo'lib, u e'lon
kilingan, chiqarilgan qimmatli qog'ozlar, shuningdek, oddiy va imtiyozli
aktsiyalar to 'g ’risida to 'la ma'lumot beradi;
foyda va zararlar (daromad va xarajatlar) bankning ichki hisobvarag'i bo'lib, ular
ham mustaqil bo'lim larga bo'lingan.
Respublika hukumati tomonidan Banklarda buxgalteriya hisobini isloh qilish
borasida amalga oshirgan ishlar o'zining ijobiy natijasini berdi. Hozirgi kunda
Respublika
Banklaming
buxgalteriya
hisobi
tizimi
jahondagi
rivojlangan
mamlakatlaming bank tizimiga ancha yaqinlashtirildi va xalqaro banklar bilan hisob-
kitoblami amalga oshirishi mumkin.
Har bir bank o 'z buxgalteriya hisobini barcha banklar uchun bir xil bo'lgan
hisobvaraqlar rejasi asosida olib boradi. 1997 yil apreliga qadar respublikadagi
barcha banklar sobiq ittifoq davrida tuzilgan yagona hisobvaraqlar rejasi asosida ish
yuritar edilar. Lekin iqtisodiyotimizni yangi bozor munosabatlari asosida tashkil etar
ekanmiz, iqtisodiyotni izga solib, uni nazorat qilish uchun buxgalteriya hisobini
xalqaro miqiyosda qabul qilingan yaxlit tizimga moslashtirib olib borish talab etildi.
Shu sababli, respublika banklari buxgalteriya hisobini yangi hisobvaraqlar tizimi
asosida tashkil etishga kirishdilar.
Shu maqsadda 1995 yil Artur Andersen auditorlik firmasi bilan shartnoma
tuzilgan edi. Shartnomada O'zbekiston Respublikasi Banklarda buxgalteriya hisobini
isloh qilish ko‘zda tutilgan edi. Firma respublika Markaziy banki bilan birgalikda
bankning yangi hisobvaraqlar rejasini ishlab chiqdi. 1996 yil 13 noyabrda Vazirlar
Mahkamasining 289 sonli qarori bilan “Respublika Markaziy bankning hisobvaraqlar
rejasi”, 290 sonli qarori bilan esa “Banklaming hisobvaraqlar rejasi” tasdiqlandi.
1997 yil 1 apreldan barcha banklar buxgalteriya hisobi yangi hisobvaraqlar rejasi
asosida olib borila boshlandi. Banklaming yangi hisobvaraqlar rejasiga o ‘tishi
nimalar bilan belgilanadi? Umuman, 0 ‘zbekistonning xalqaro mehnat taqsimotiga
qo‘shilganligi, jahon bozor munosabatlari tizimiga o'tganligi banklar uchun yangi
hisobvaraqlar rejasiga o ‘tish zaruriyatini keltirib chiqardi. Qolgan barcha sabablar
shulardan kelib chiqadi:
-birinchidan, respublikada ikki pog‘oonali bank tizimining barpo etilishi;
-ikkinchidan, davlat mulki yagona boMmagan holda turli
mulkchlik

---

shakllarining paydo bo'lish;
-uchinchidan chet el investitsiyalaming jalb qilinish;
-to‘rtinchidan,
chet
el
korxona
va
tashkilotlari
bilan
sherikchilik
munosabatlarining o‘matilishi;
-beshinchidan, hisobotlami jahon andozalari talablariga javob beradigan
darajada tuzilishni ta'minlash zarurligi va hokozo.
Yangi hisobvaraqlar rejasi aw algisidan farq qiladi. Eski hisobvaraqlar rejasi 2
qismdan iborat bo‘lib, biri balans ichidagi hisobvaraqlami, ikkinchi qismi balansdan
tashqari hisobvaraqlami o ‘z ichiga olar edi. Balans ichidagi hisobvaraqlar mazmunan
guruhlash tamoyili asosida tuzilgan bo‘lib 24 bo'limdan iborat. Har bir bo‘limda
aktiv, passiv va aralash xarakterdagi aktiv passiv hisobvaraqlar joylashgan, hamda
ular bo‘yicha operatsiyalar ikki yoqlama yozuv asosida olib borilar, balansdan
tashqari hisobvaraqlar esa 8 bo'lim ga guruhlanib, bu hisobvaraqlar bo‘yicha yozuvlar
bir tomonlama, ya'ni, kirim yoki chiqim ko'rinishda yuritilar edi.
Ilgari Markaziy bank ham, tijorat banklar ham buxgalteriya hisobini yagona
hisobvaraqlar rejasi asosida yuritar edi lar. Har bir hisobvaraqa nomeri va nomi
yoniga qaysi bankda ishlatilishi haqida belgi qo'yilgan edi. Yangi hisobvaraqlar rejasi
ham mazmunan, ham tuzilish jihatidan eskisidan farqlanib, Markaziy bank uchun
alohida, tijorat banklari
uchun alohida ishlab chiqildi. Bunda har ikki bank
faoliyatining xususiyatlari hisobga olingan. Masalan, Markaziy bank emissiya
markazi bo'lib hisobiangani uchun kassadagi pul lar banknota va tangalarga bo'lingan
holda ko'rsatiladi. Tijorat banklari kassalaridagi pullami bunday bo'lish uchun
alohida hisobvaraqlar ochilmaydi. Bundan tashqari Markaziy bank barcha tijorat
banklari o'rtasidagi banklararo hisob-kitoblami tashkil etadi. Shu sababli bunday
hisob-kitoblar hisobini yuritish uchun olinadigan banklararo hisob-kitoblar bo'yicha
tranzit hisobvaraqlar va to'lanadigan
banklararo hisob-kitoblar bo'yicha tranzit
hisobvaraqlar ochilgan. Bunday hisobvaraqlar tijorat banklaming hisobvaraqlar
rejasiga kiritilmagan.
Tijorat banklari turli mulkchlik shaklidagi xo'jalik yurituvchi sub’ektlarga
xizmat ko'rsatadi, shunga asosan, ularda alohida hisobvaraqlar ochiladi. Markaziy
bankda esa, faqat hukumat va nazorat organlariga xizmat ko'rsatadi. Hisobvaraqlar
rejasi 6 bo'lim dan iborat bo'lib, ulardan S tasi balans ichidan hisobvaraqlardan va
oltinchi
bo'lim esa balansdan tashqari hisobvaraqlardan tashkil topgan". Yangi
rejaning yana bir xarakterli xususiyatlari shundan iboratki, bundagi balansdan

---

tashqari hisobvaraqlar ham balans ichidagi hisobvaraqlar kabi ikki yoqlama yozuv
asosida olib boriladi. Har bir bo‘lim asosiy va yordamchi hisobvaraqlami (subschet)
o ‘z ichiga mujassamlangan. Xulosa qilib aytganda, bank aktivlari, passivlari, kapitali,
daromadlari va xarajatlari bo‘yicha hisobvaraqlar alohida bo'lim larga kiritilgan,
ya’ni,
I- bo‘lim 10000
-A ktivlar,
II- bo‘lim 20000
- Passivlar,
III- bo'lim 30000
- Kapital,
IV -b o ‘lim 40000
-D arom adlar,
V- bo‘lim 50000 - Xarajatlar,
VI- bo‘lim 90000 -K o'zda tutilmagan holat bo'yicha (balansdan tashqari)
hisobvaraqlar.
Yangi hisobvaraqlar rejasi bosh buxgalteriya kitobidagi hisobvaraqlar tizimini
ifodalaydi. Ular moliyaviy operatsiyalami guruhlashtirish, ikki yoqlama yozuvni
amalga oshirish, hisobotlami tuzish va tahlil qilish uchun ishlab chiqilgan bo'lib,
bunda quyidagilar: birinchidan, barcha hisobvaraqlaming asosiy va yordamchi
kitoblarda joylashuvini osonlashtirish; ikkinchidan, hisobvaraqlami guruhlash va
turkumlash;
uchinchidan,
hisob
ishlarini
kompyuterlashtirish;
to'rtinchidan,
operatsiyalar bo'yicha yozuvlami bajarishni tezlashtirishni ta'minlash mumkinligi
hisobga olingan. Hisobvaraqlar rejasidagi hisobvaraqlar Bosh daftar uchun beshta
rahamdan iborat qilib kodlashtirilgan va ulaming raqamlanishi quyidagi ko'rinishga
ega.
S
M M
SS
B u n d a ,
S
- s c h e tla r k a te g o riy a sin i b ild irad i, y a ’ni
1
- a k tiv la r,
2 -
p a ss iv la r,
3
- k a p ita l,
4
- d a ro m a d la r,
5

---

- x a ra ja tla r,
9
- k o 'z d a tu tilm a g a n h o la tla m i
ifo d a la y d i. M - y u q o rid a sa n a b o 'tilg a n k a te g o riy a la rd a n b irig a q arash li 
a so s iy sc h e t,
y a 'n i,
01
- b a n k a k tiv la rid a n b iri b o 'lg a n n aq d p u lla m i b ild ira d i.
SS
- a so s iy
h iso b v a ra q la rg a q a ra s h li b o 'lg a n s u b s c h e t h iso b lan ad i. M asalan ,
10000
- a k tiv la m i,
10100
- “ A k tiv g a q arash li n a q d p u lla m i” b ild iru v ch i aso siy h is o b v a ra q ,
10101-
“A m a liy o t (o p e ra tsio n ) k a ss a d a g i n a q d p u lla r” ni an g latad i. D em ak ,
1
- a k tiv la r,
01
-
n a q d p u lla r,
01
- k a ssad ag i n a q d p u lla r b o 'y ic h a m a’lu m o t b erad i. B o s h q a b a rc h a
k a te g o riy a g a q a ra s h li h is o b v a ra q la r h a m x u d d i sh u n d ay ta rtib d a 
ra q a m la n a d i.
M a sa la n :
10100
- “N a q d p u lla r v a b o s h q a k a ss a x u jjatlari” d e b n o m la n a d i v a
q u y id a g i s h a x s iy v a ra q la m i o 'z ic h ig a o la d i:
10101-
“ A m aliy o t (o p e ra tsio n ) k a ssa d a g i
n aq d p u lla r” ,
10105
- “ C h e k la r v a b o sh q a k a ss a h u jja tla ri” ,
10109
- “ Y o 'ld a g i
p u lla r” b o 'y ic h a m a ’Ium ot b erad i.
Xuddi shunday misolni “Passivlar” kategoriyasi bo'yicha bank passivlari talab
qilib olinguncha saqlanadigan depozit» hisobvaraqlaridan boshlanadi: ya’ni, 20200-
«Talab qilib olinguncha saqlanadigan depozit» hisobvaraqlari, bunda, 2 - passivlar
kategoriyasini, 02 esa shu passivlarga tegishli asosiy hisobvaraqni bildiradi. Korxona
va tashkilotlar o'zlarining ortiqcha pul mablag'larini jam g'arm ali
(20400) yoki
" У збеки стон
Республи каси тиж орат банкларида бухгалтерия йисобининг йисобвараклари реж аси. 

---

У з Р А В
1 3 .0 8 .2 0 0 4 йилда 7 7 3 -1 7 -с о н бнлан р ўй хатга о линган (янги тайрири).
muddatli (20600) depozitlarda saqlashlari mumkin. Bu asosiy hisobvaraqlar ham
talab qilib olinadigan depozitlar hisobvaraqlari kabi raqamlanib, o‘z ichiga yuqorida
ko‘rsatiIgani kabi 6ta qo'shim cha hisobvaraqlami oladi. Hisobvaraqalar rejasining
qolgan bo'limlari ham xuddi shunday tartibda raqamlanadi.
Yordamchi kitobda aks ettiriladigan litsevoy hisob raqamlar esa quyidagi
tartibda kodlashtirilgan:
CCCCC VVV К SSSSSSSS NNN
Bunda,
SSSS -balans hisob raqami
VVV- valyuta kodi
K-nazorat kaliti
SSSSSSSS-bank kodi yoki mijoz kodi
NNN-hisob raqam tartib raqami
1.5. B ank balansining tuzilishi va o p eratsiy alar natijasida
balansdagi o 'z g a rish la r
Banklarda amalga oshirilayotgan operatsiyalaming analitik va sintetik hisob
ma’lumotlari birlamchi ma'lumotlar hisoblanadi. Shu boisdan, ushbu hisob
ma'lumotlaming bosh hamda yordamchi kitoblarda to 'g 'ri rasmiylashtirilishi
buxgalteriya hisobini yuritishni osonlashtiradi. Shuningdek, ulami banklarda
buxgalteriya hisobining hisobvaraqlari tizimida aks ettirishga yaqindan yordam
beradi. Bu o 'z navbatida, bankning buxgalteriya balansini tuzishga sharoit yaratadi.
Buxgalteriya balansi ikki qismdan: aktiv va passivdan iborat bulib, ulaming o'zaro
tengligi balansning to 'g 'ri tuzilganligini, ya'ni, bankning ish kuni to'liq
yakunlanganligini ifodalaydi.
Banklarda amalga oshirilgan operatsiyalar ro'y berishidan qat’iy nazar har doim
tegishli hisobvaraqlarda 2 yoki undan ortiq hisobvaraqlarda aks ettiriladi, ya'ni
ikkiyoqlama yoziladi. Ikki
yoqlama yozuv - bu ro'y berayotgan operatsiyalar
yuzasidan vujudga keladigan o'zgarishlami hisobvaraqlar tizimi orqali ifodalashdir.
Ikki yoqlama yozuv usulining ahamiyati shundaki, uning yordamida, hisob ishlari
to 'g 'ri yuritilayotganligini nazorat qilib borish imkoniyati yaratiladi. Ikkiyoqlama
yozuv buxgalteriya o'tkazmalari orqali amalga oshiriladi. Operatsiyalami bir
hisobvaraqning debeti va ikkinchi hisobvaraqning kreditida aks ettirishga
buxgalteriya o'tkazmasi deyiladi. Buxgalteriya o'tkazmasining ikki turi mavjud
bo'lib, oddiy va murakkab o'tkazmalardan iboratdir. Oddiy buxgalteriya o'tkazmasi
- bu bir hisobvaraqning debetlanishi va ikkinchi hisobvaraqning kreditlanishidir.
Murakkab buxgalteriya o'tkazmasi esa - bir hisobvaraqning debetlanishi va bir necha
hisobvaraqlaming kreditlanishi yoki bir necha hisobvaraqning debetlanishi va bir
hisobvaraqning kreditlanishidir.
Bank faoliyatini amalga oshirish davomida turli operatsiyalar ro'y berib, bu
operatsiyalar natijasida ushbu bankka tegishli bo'lgan bank mablag'lari va ulaming
tashkil topish manbalari tarkibiy hamda qiymat jihatidan o'zgaradi. Demak, tabiiyki,

---

m ablag'lar va ular tashkil topish manbalarining o'zgarishi natijasida balansda ham
o'zgarishlar ro'y berishiga olib keladi. Sababi, o'zgarish natijasida mablag'laming
o ‘zaro ikki turi yoki mablag* manbalari turlarining ikki yoki undan ortig‘i o'zgarishi
yoki ham mablag* ham ulaming tashkil topish manbalari o'zgarishi mumkin. Bank
operatsiyalari amalga oshirish natijasida balansda o'zgarishlar ro‘y berishining
ta'sirini 4 turga ajratish mumkin va ular quyidagicha bo'ladi:
1.
Balansning aktiv tomonidagi bir (yoki bir necha) moddasi ko'paysa, aktiv
tomonidagi boshqa bir moddasi kamayadi, lekin balansning jam i summasi
o'zgarmaydi. Masalan: bank kassasidan safar xarajatlari uchun hisobdor shaxsga
50000 so 'm bo'nak (avans) berildi.
Bunda;
Dt
19908
Kt
Dt
10101
Kt
Kun boshiga qol:
Kun boshiga qol:
150000
400000
1) 50000
1)50000
obor: 1) 50000
obor: 1) 50000
Kun oxiriga qol:
Kun oxiriga qol:
200000
350000
2.
Balansning passiv tomonidagi bir (yoki bir necha) moddasi ko'paysa, passiv
tomonidagi boshqa bir moddasi kamayadi, lekin balansning jam i summasi
o'zgarmaydi. Masalan: mijozning talab qilib olunguncha saqlanadigan mablag'idan
200000 so'm muddatli depozitgao'tkazildi. Bunda;
Dt
20208
Kt
Dt
20408
Kt
Kun boshiga qol:
Kun boshiga qol:
2200000

---

1200000
1) 200000
1)200000
obor: 1)200000
obor: 1) 200000
Kun oxiriga qol:
Kun oxiriga qol:
2000000
1400000
3.
Balansning aktiv tomonidagi bir (yoki bir necha) moddasi ko'paysa,
balansning passiv tomonidagi bir (yoki bir necha) moddasi ham ko'payadi,
balansning jam i summasi ham shu summaga ortadi. Masalan, Jismoniy shaxsdan
100000 so'm jam g'arm a depozit qabul qilindi, bunda;
Dt
10101
Kt
Dt
20406
Kt
Kun boshiga qol:
350000
1)100000
o b o r:l) 100000
Kunoxirigaqol:
450000
Kun boshiga qol:
300000
I ) 100000
obor: 1) 100000
Kun oxiriga qol:
400000
4.
Balansning aktiv tomonidagi bir (yoki bir necha) moddasi kamaysa,
balansning passiv tomonidagi bir (yoki bir necha) moddasi ham kamayadi,
balansning jam i summasi ham shu summaga kamayadi. Masalan, Jismoniy shaxsning
arizasiga asosan jam g'arm a depozit hisobvarag'idan 50000 so'm hisobdan chiqarildi,
bunda;
Kun boshiga qol:
400000
1)70000
obor: 1) 70000
Kun oxiriga qol:
330000

---

Yuqorida keltirilgan to'rtta operatsiya yuzasidan bank balansida quyidagicha
o'zgarishlam i kuzatish mumkin:
Bank balansi*
200
yil
holatiga
Kun boshiga qol:
450000
1)70000
obor: 1) 70000
Kunoxiriga qol:
380000
Aktiv
O 'zgarishga-
cha
O'zgarish
(-,+)
O 'zgarish
dan so'ng
10101- Amaliyot (operatsion) kassadagi naqd pullar
400000
- 50000
+100000
-70000
380000
13101- X ususiy korxonalar, x o 'jalik shirkatlari va
jamiyatlarga berilgan qisqa muddatli kreditlar
2500000
*
2500000
16103- Bosh bank/’ filiallardan filiallar va banklararo
xisob- kitoblar bo'yicha olinadigan m ablag'lar
5000000
~
5000000
16509-Bankning imoratlari-Binolar va boshqa imoratlar
6450000
-
6450000
19908- B ank xodimlari bilan xisob-kitoblardagi olinishi
lozim bo'lg an m ablag'lar
150000
+50000
200000
Ja m i a k tiv la r